Εαρινή ισημερία, και το κοσμικό φυτό.

 

Φωτογραφία : Η «κόρη» Περσεφόνη καλυμμένη με πέπλο. Η κάλυψη της κεφαλής με πέπλο, ήταν ένα από τα βασικά συστατικά των μυσταγωγικών και μυητικών τελετών.

«Ω φύση, Όλα όσα οι εποχές σου, για εμένα είναι καρπός. Απο εσένα τα πάντα, μέσα σου τα πάντα, προς εσένα τα πάντα. Η καρδιά του ανθρώπου, είναι σαν μια ρίζα μέσα στο χώμα.. Όταν πλησιάζει η Άνοιξη,  μπορεί να πετάξει πάλι βλαστάρια.»

1 .Μάρκος Αυρήλιος, 2 Γ. Ρίτσος

Υπήρχα και όμως δεν είχα έρθει ακόμα σε ύπαρξη. Με λησμόνησαν, και όμως είμαι πάντα εκεί. Αλλάζω φορεσιές στα χρώματα της φύσης.

Αν τραβήξεις το πέπλο μου, θα με βρεις πίσω από την ουσία της ζωής, στο ταξίδι των αστεριών του ουρανού, στον κύκλο των εποχών, στον αόρατο σπόρο που φέρει μέσα του το λουλούδι,  στο πλούτο του κελαϊδίσματος των πτηνών, στους ήχους της φύσης.  

Αν τραβήξεις το πέπλο μου, θα με βρεις στα ανθρώπινα πίσω από κάθε τέχνη, κάθε επιστήμη, και ενόραση. Λάμπει μέσα σου κείνο που αγνοείς, μα ωστόσο λάμπει. Υπήρξα, και ο ανθρώπινος πολιτισμός έλαμψε.

Σκέψου την ζωή σαν ένα φυτό, του οποίου η εξέλιξη δεν βρίσκεται σε αυτό που βλέπουν τα μάτια, αλλά στον σπόρο που   κρύβει στο εσωτερικό του την προηγούμενη, την παρούσα, και την μελλοντική κατάσταση.

Ο σπόρος είναι αφανής δεν φαίνεται παρά μόνο όταν η «ζωή αφυπνιστεί μέσα του», σπάσει το κέλυφος, αποτινάξει από πάνω του τ ο χώμα που το κρατά δεσμευμένο στην λήθη, ώστε να συναντήσει τον προορισμό του, ατενίζοντας πλέον τον Ουρανό.

Μητέρα του η γαία, πατέρας του ο Ζωοδότης Ήλιος πλέον. Η Ύλη είναι ο φορέας για την εκδήλωση της Ψυχής στο γήινο  πεδίο της ύπαρξης.

Μόνο η συνείδηση της ψυχής βλέπει ότι είναι αόρατο, γιατί είναι και η ίδια αόρατη. Η ψυχή σε ένα ανώτερο πεδίο είναι ο φορέας για την εκδήλωση του Πνεύματος. Και αυτά τα τρία συντίθενται σε μια τριπλή υπόσταση, η οποία καθορίζει καταλυτικά την ανθρώπινη ζωή. Στον μύθο θα τους αναγνωρίσεις ως Πλούτωνα, Δήμητρα και Περσεφόνη.

Όποιος έχει παρατηρήσει τον κύκλο της φύσης  και  βλέπει ένα βλαστάρι,  γνωρίζει πως μετά από λίγο καιρό αυτό το φυτό,  θα αποκτήσει άνθη ή καρπούς, ακολουθώντας το μυστικό κάλεσμα της εξέλιξης και των δυνάμεων της φύσεως.

Στον πυρήνα της ύπαρξης του το φυτό  φέρει τις δυνάμεις εκείνες που σε συνδυασμό τα τέσσερα στοιχεία της φύσεως θα δώσει τους καρπούς,  τους οποίους είναι προορισμένος να δώσει. Πώς μπορεί όμως κάποιος να κατανοήσει το άφατο από το φανερό; Όλοι  μπορούν να μετρήσουν  τους σπόρους σ' ένα στάχυ, κανείς όμως δεν μπορεί να μετρήσει τα στάχυα μέσα σ' έναν σπόρο.

Αυτό είναι δυνατό μόνο σ’ εκείνον που έχει εξοικειωθεί με τις μυστικές και άφατες δυνάμεις της φύσεως. Ο υλικός κόσμος είναι καθρέφτης των αθέατων πνευματικών δυνάμεων, που σχηματοποιούν και ζωοποιούν την φύση.

Ο ουρανός ενυπάρχει στην Γη με ένα Ουράνιο τρόπο, όπως και η Γη ενυπάρχει στον Ουρανό με ένα γήινο τρόπο. Οδός άνω και κάτω μία. Τα πάντα βρίσκονται σε αμοιβαία αλληλεπίδραση, και αφού «όλα βρίσκονται μέσα σε όλα», το σύμπαν είναι «ένα και συνεχές», άρα το μικρότερο γεγονός έχει επίδραση στο σύνολο του κόσμου.

Ολόκληρο το σύμπαν το διέπει ένας «ιερός δεσμός»,   ο οποίος συνδέει τα πάντα, και εξαιτίας του οποίου υπάρχει η «κράσις δι’ ὅλου», η οποία αντανακλά τη συμφωνία της θείας Πρόνοιας στον κόσμο, όπου ο άνθρωπος δεν είναι παρά ένα μικρό τμήμα, είπε ο Μάρκος Αυρήλιος.

Ο Πλωτίνος διδάσκει πως  όπως σε έναν ζωντανό οργανισμό κάθε μέλος είναι αναπόσπαστο μέρος του, έτσι και στον κόσμο όλα βρίσκονται σε συνάφεια και αρμονία. Το επιμέρους ταυτίζεται με το Όλον. Τα διάφορα τμήματα του κόσμου βρίσκονται σε συνάφεια, το ένα τμήμα καθρεφτίζει το άλλο, το ένα είναι μέσα στο καθετί.

Έτσι σε κάθε τμήμα του αισθητού κόσμου αντανακλώνται οι προηγούμενες υποστάσεις, και ολόκληρος ο αισθητός κόσμος, ώστε κατά οριζόντιο τρόπο κάθε επίπεδο περιλαμβάνει τα υπόλοιπα .

Υπάρχει μια δυνατότητα να μπορέσει κάποιος να εκφραστεί σχετικά με το μέλλον, εάν εισχωρήσει «πίσω» από την επιφάνεια της ανθρώπινης φύσης μέχρι την ουσία της. Ο άνθρωπος λέει ο Πρόκλος  (εις Πλ. Τίμαιον), είναι ένας μικρός κόσμος και υπάρχουν μέσα σε αυτόν κατά τρόπο μερικό, όλα όσα υπάρχουν στον κόσμο κατά τρόπο θεϊκό και καθολικό. Υπάρχει μέσα μας:

1) ενεργητικός νους: όμοιος με τον καθολικό κοσμικό αιθέρα

2) ψυχή λογική: συγκροτημένη από τις δύο κοσμογονικές ουσίες

3) όχημα αιθέριο: φύσει ανάλογο με τον ουρανό

4) σώμα γήινο: δομημένο από τα τέσσερα στοιχεία της φύσης.

Ο άνθρωπος φέρει εντός  του τον Θεϊκό σπινθήρα ομοούσιο με τον δημιουργό του. Ο άνθρωπος όμως ασχολείται με ότι βρίσκεται στην επιφάνεια και ότι βλέπουν τα μάτια. Ο Πλωτίνος (Εννεάδες, Περὶ τοῦ καλοῦ 1, 6, 8-9 ), μας καλεί να «κλείσουμε τα μάτια», να στραφούμε στην «εσωτερική όραση», την οποία ενώ την έχουν όλοι, λίγοι τη χρησιμοποιούν.

Δεν είναι προκαθορισμένο τι θα κάνει ένας άνθρωπος. Προκαθορισμένοι είναι οι δρόμοι που πρέπει να διαλέξει. Πώς αλλιώς θα κατανοήσουμε το παράλογο, αν δεν αφήσουμε την λογική να χορέψει στον ρυθμό του.

Αφήστε πίσω τις προκαταλήψεις και ζήστε με τη συνειδητοποίηση και την αίσθηση της παρουσίας του «αγνώστου μέσα στο γνωστό», του «επιμέρους μέσα στο Όλον», του «μυστηρίου» σε κάθε πράγμα και, κυρίως, των προόδων μιας νέας άγνοιας σε κάθε πρόοδο της γνώσης.

Σκοπός του σύμπαντος είναι η γέννηση και το άνθισμα της συνειδητότητας. Όταν ευθυγραμμίζεσαι μαζί του σε καθοδηγεί σε οτιδήποτε κάνεις, ή σκέφτεσαι. Παρατηρήστε την ομορφιά παντού γύρω σας, ακόμα και στα πιο μικρά πράγματα. Στο κελάϊδισμα ενός πουλιού, τα λουλούδια στον κήπο μας ή σ' ένα πάρκο - απλώς να παρατηρήστε την φύση.

Για να παρατηρήσει κανείς τις λεπτομέρειες απαιτείται κάποιος βαθμός αφύπνισης. Αυτή η αφύπνιση είναι το κλειδί. Είναι η ίδια η συνειδητότητα. Για να ζήσει κάποιος την εμπειρία «διεύρυνσης του εαυτού», πρέπει να έρθει πιο κοντά στην εσωτερική του ύπαρξή του, να καταδυθεί στο «εσωτερικό ιερό του κέντρο». 

Όταν κοιτάς κάτι για καιρό συνειδητά κατάματα, κάποια στιγμή αυτό θα λάμψει, και τότε (τίποτα) δεν θα είναι πια το ίδιο! . Σκάβε μέσα σου· μέσα σου είναι η πηγή του καλού και θα αναβλύζει πάντα αν πάντα την αναζητείς, αφαίρεσε τα πάντα, μας είπαν ο  Μάρκος Αυρήλιος, και ο  Πλωτίνος.

Ένας τρόπος  αύξησης  της συγκέντρωσης μας είναι το να  παρατηρούμε την αναπνοή μας, και να αναπνέουμε συνειδητά. Όταν προσέχουμε την αναπνοή μας  δεν μπορούμε να σκεφτόμαστε άλλα πράγματα ταυτόχρονα. Η προσοχή μας είναι στο τώρα και όχι στις ανησυχίες του χθες ή στο τι σχεδιάζουμε να κάνουμε την επόμενη βδομάδα. Απλά αναπνέουμε, δεν σκεφτόμαστε.

Ο διαλογισμός της αναπνοής είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος για να αφυπνιστεί κανείς, καθώς μας απομακρύνει από τη δραστηριότητα του νου.

Η πραγματική επίγνωση έρχεται  «εκ των έσω»,  και προϋποθέτει να «βιώσουμε» την προσωπική μας αλήθεια.  Από την παιδική μας  ηλικία, ακούμε ότι «το τριαντάφυλλο είναι όμορφο». Έτσι, όταν βλέπουμε ένα κομμένο τριαντάφυλλο, επαναλαμβάνουμε ότι «το τριαντάφυλλο είναι όμορφο». Το νιώθουμε όμως αυτό πραγματικά;

Γνωρίζουμε  ποιες δυνάμεις δημιούργησαν αυτή την ομορφιά,  έχουμε δει το περιβάλλον του; Έχουμε δει τις μέλισσες να κουβαλούν την γύρη του;  Έχουμε ίσως δει το μπουμπούκι του, έχουμε ίσως μυρίσει τα άνθη του. γεμίσαμε τα βάζα με νεκρή φύση;

Η αλήθεια είναι και πρέπει να είναι απλή, δωρεάν και όμορφη. Έχεις σκεφθεί αλήθεια γιατί η Αφροδίτη απεικονίζεται γυμνή; Διότι, η απόλυτη ομορφιά δεν χρειάζεται ρούχα ή κοσμήματα. Η φύση δόθηκε δωρεάν σε όλα τα πλάσματα, και προς όφελος όλων των πραγμάτων που αυτή φιλοξενεί στην αγκαλιά της.

Γυρίστε πίσω στα απλά!. Υπάρχει μια μόνο αλήθεια και αυτή είναι η φύση. Είναι στην φύση σου να είσαι συνδεδεμένος μαζί της. Τα δεινά του ανθρώπου ξεκίνησαν όταν ο άνθρωπος ξέχασε μέσα στην βολή και τον θόρυβο του πολιτισμού του, αυτό το απλό μυστικό. 

Είσαι παιδί των άστρων, εδώ γεννήθηκε το θνητό σου σώμα και εδώ θα το αφήσεις όταν θα έρθει το πλήρωμα του χρόνου. Μάθε τα παιδιά σου, να ξαπλώνουν στο στέρνο της Γαίας, να αγκαλιάζουν τα δέντρα, να ακούν το θρόισμα των φύλλων, το τραγούδι των Νυμφών στα ρυάκια του δάσους.

Εαρινή ισημερία,  η χρονική περίοδος  που είναι ίσα μοιρασμένη ανάμεσα στο σκοτάδι και στο φως, όλα βρίσκονται σε ισορροπία. Ισορροπήστε μέσα σας τις πνευματικές και υλικές δυνάμεις. Για πολλά πνευματικά μονοπάτια, από αρχαιοτάτων χρόνων είναι μέρα γιορτής. 

Θεωρείται ημέρα κάθαρσης, γονιμότητας και αναγέννησης. οι μέρες γύρω από την Ισημερία ενδείκνυνται για να κάνουμε διαλογισμούς αρμονίας και εξισορρόπησης, αφού το φως και το σκοτάδι είναι ισοδύναμα.

Ανακάλυψε τη δική σου εσωτερική αίσθηση. Κοιτώντας το παρελθόν, να νοιώθεις ευγνωμοσύνη.

Κοιτώντας το μέλλον, να έχεις όραμα.

Κοιτώντας προς τα έξω, να παίρνεις δύναμη...

Κοιτώντας προς τα μέσα, θα βρεις την γαλήνη...

Υ.Γ  Εαρινή ισημερία, το ουράνιο σύμβολο της αναγέννησης και της ευφορίας.  Αστρολογικά η σημερινή Ισημερία σηματοδοτεί την αρχή του Ζωδιακού στον Κριό. Η  εαρινή ισημερία του Μαρτίου όριζε σε πολλούς λαούς και σχετικά μέχρι τις πρόσφατες εποχές την αρχή του έτους. Για τους  Ρωμαίους ήταν ο πρώτος μήνας του χρόνου και πήρε το όνομα του από τον θεό Άρη (Mars) πατέρα του γενάρχη τους, του Ρωμύλου. 

 

Οι επικλήσεις πρός τους Θεούς στην αρχαία Ελλάδα.

Ο χάλκινος έφηβος που προσέυχεται. Ένα εξαιρετικό έργο του 300 π.Χ. από τη Ρόδο. Ανήκει στη σχολή του Λυσίππου από τη Σικυώνα. Έχει υψώσει τα χέρια του σε στάση ικεσίας . Μουσείο, Βερολίνου, Γερμανία.

Οι αρχαίοι Έλληνες έτρεφαν ιδιαίτερο σεβασμό στην ενέργεια των προσευχών. Οι προσευχές στην αρχαία Ελλάδα ονομάζονταν ευχαί, δεήσεις, Λιταί, εύγματα, αιτήματα, ευχαριστίαι, επικλησεις, παράκλησεις. Εκτός των ιδιαιτέρων επικλήσεων, οι πόλεις είχαν και κοινές δεήσεις, πρός όφελος ολόκληρης της πόλεως.

Συνήθως οι επικλήσεις γίνονταν δύο φορές την ημέρα, κατά το πρωί, και κατά το απόγευμα. Το πρωί προσεύχονταν πρός τους θεούς, το δε απόγευμα στους ήρωες και ημιθέους. Κατ’ άλλους οι επικλησεις γίνονταν τρεις φορές την ημέρα. Το πρωί προς την ανατολή – ήλιο, το μεσημέρι προς νότο, και το απόγευμα πρός την δύση. Όταν έκαναν επικλήσεις πρός τους Ουράνιους θεούς, ύψωναν τα χείρια πρός τα πάνω (παλάμες) Εικ.1,2., πρός τους χθόνους, πρός τα κάτω, ενώ πρός τις θαλάσεις θεότητες κοίταγαν προς την θάλασσα.

Στον Όμηρο ο ιερέας του Απόλλωνος* Χρύσης, ακολουθεί το σχήμα μιας τυπικής προσευχής της εποχής, στην οποία ο ιερέας υπενθυμίζει τις προσφορές του προς τον θεό Απόλλωνα, και παρουσιάζει το αίτημά του ως ανταπόδοση αυτών των προσφορών. Μολονότι ο Χριστιανισμός δεν δέχεται αυτή τη σχέση δοσοληψίας ανάμεσα στον άνθρωπο και τον Θεό, βρίσκουμε ακόμα και σήμερα κατάλοιπα αυτής της αντίληψης για τη σχέση του ανθρώπου με το θείο (π.χ. τα τάματα).

Όταν ο ιερέας Χρύσης προσεύχεται στον Απόλλωνα είναι εντελώς μόνος του. Πέρα από το γεγονός πως δηλώνεται έτσι η συναισθηματική κατάστασή του, η απόλυτη μοναξιά του είναι επιπλέον δικαιολογημένη, καθώς η ώρα της προσευχής είναι συνήθως ώρα μοναξιάς και αυτοσυγκέντρωσης, αλλά και καθώς αυτό που πρόκειται να ζητήσει από τον θεό είναι κακό- σύμφωνα λοιπόν με τη λαϊκή πίστη πρέπει να ζητάμε το κακό των άλλων κρυφά, για να μην ακουστούμε και η δέησή μας εξουδετερωθεί με αντιδέηση.

Στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου εκτίθεται ένα μεγάλο πήλινο ειδώλιο γυναικείας θεότητας από το ιερό στο Γάζι, που ονομάζεται από τους ερευνητές «θεά με τα υψωμένα χέρια», αλλά είναι γνωστή και ως «θεά των μηκώνων» (παπαρούνων). Εικ. 3

Η θεά φορά «μακρύ ένδυμα που αποδίδεται σαν κύλινδρος, και έχει ανασηκωμένα τα δύο της χέρια σε χειρονομία που ίσως δηλώνει δέηση, χαιρετισμό ή ευλογία. Το σώμα της είναι άψυχο, χωρίς πλαστικότητα, με εξαίρεση την απόδοση του μικρού κωνικού στήθους και ενός απλού κοσμήματος στο λαιμό. Έμφαση δίνεται στο πλάσιμο του προσώπου με την έντονη απόδοση των χαρακτηριστικών, που θυμίζει προσωπείο. Στο κεφάλι της φορεί διάδημα που κοσμείται με τρία άνθη παπαρούνας, σύμβολα υγείας και ευφορίας, στα οποία οφείλεται και η συμβατική ονομασία της».

Το έργο ανήκει στη μετανακτορική εποχή (Ύστερη Εποχή του Χαλκού, 1350-1100). Εύλογα τίθεται το ερώτημα για τη σχέση του ειδωλίου με τον μύθο του Μήκωνα. Αν ο μύθος ήταν ήδη γνωστός στους Κρήτες ή αν ο μύθος είναι μια μεταγενέστερη κατασκευή για να αιτιολογηθεί η τελετουργική παρουσία του φυτού στις γιορτές προς τιμή της Δήμητρας (Ελευσίνια μυστήρια). Σε κάθε περίπτωση, γνωστές ήταν οι ιδιότητες του φυτού και η σύνδεσή του με μια Μεγάλη Μητέρα Θεά, η οποία λατρευόταν με μυστηριακές τελετές, όπως μυστηριακή ήταν και η επίδραση του φυτού, που γειτνίαζε με τον θάνατο.

* Ιερέας των Τρώων, στις πόλεις Χρύση, Κίλλα και στη νήσο Τένεδο, γνωστός από την Ιλιάδα (Α 11 κ.ε., Α 430 κ.ε.). Η κόρη του η Αστυνόμη, που από το όνομά του ήταν γνωστή ως Χρυσηίδα, αρπάχθηκε από τον Αγαμέμνονα ως γέρας για σκλάβα.

Πηγές: Ομήρου Ιλιάδα, Αθανασίου Σταγειρίτη “Ωγυγία ή Αρχαιολογία”, Τόμος Α’, Σελ. 158-159

Φωτογραφία 1,2 : Ο χάλκινος έφηβος που προσέυχεται. Ένα εξαιρετικό έργο του 300 π.Χ. από τη Ρόδο. Ανήκει στη σχολή του Λυσίππου από τη Σικυώνα. Έχει υψώσει τα χέρια του σε στάση ικεσίας . Μουσείο, Βερολίνου, Γερμανία.

Διόνυσος ο αρχαίος Θεός του Καρναβαλιού.

«Και όταν έρχεται η άνοιξη, χαρά δίνουν στον Διόνυσο, ερεθίσματα χορών μ’ ωραίες φωνές και μουσική βαρύβροντη με αυλούς».

Αριστοφάνη, Νεφέλες, στ. 311-313

Οι απόκριες ως γνωστόν έχουν τις ρίζες τους στην αρχαία Ελλάδα καθώς συνδέονται άμεσα µε την λατρεία του Θεού Διονύσου. Η Αγγλική λέξη «carnival», προέρχεται από το Λατινικό «carnem levare» ή «carnis levamen», που σημαίνει τη «διακοπή της βρώσης κρέατος». Στα Ελληνικά το λατινογενές Καρναβάλι ταυτίζεται με τη λέξη «απόκρεω ή αποκριά», και έχει ακριβώς την ίδια ερμηνεία. Η λέξη «Τρι – ωδιο»  επίσης προέρχεται από τις Διονυσιακές εορτές, καθώς έχει κοινή ρίζα με τη λέξη «Τραγωδία» -  «Τράγος» καί «Ωδή», (ύμνος προς τιμήν των Τράγων – Διονυσιακές τελετές).

Στο τελείωμα του χειμώνα, περιμένοντας τα πρώτα σημάδια της άνοιξης, οι Αθηναίοι τιμούσαν με πολλή χαρά και κάθε επισημότητα τον θεό Διόνυσο. Προς τιμήν του διοργάνωναν τα «εν Άστει ή Μεγάλα Διονύσια». Στα πλαίσια δυο μεγάλων θρησκευτικών εορτών, στα «Διονύσεια ἐν ἄστει», και στα «Λήναια», αφιερωμένων στη λατρεία του Διονύσου, του κατεξοχήν θεού της δραματικής τέχνης, διεξάγονται οι δραματικοί αγώνες. Εκεί και μόνο εκεί μπορούσε κάποιος να παρακολουθήσει θέατρο, με το δραματικό θέαμα στενά συνδεδεμένο με τις υπόλοιπες τελετουργίες

Στα Μεγάλα Διονύσια, τα «ἐν ἄστει», για τα οποία διαθέτουμε και περισσότερες πληροφορίες, έχουμε τρεις ίσως και τέσσερεις πομπές, με πρώτη τη μεταφορά του ειδώλου του θεού από το τέμενός του κάτω από την Ακρόπολη στις Ελευθερές, όπου πραγματοποιούσαν θυσία σε βωμό και έψελναν ύμνους. Ακολουθεί η εἰσαγωγή, η επιστροφή του ειδώλου υπό το φως των πυρσών στην πόλη, ως ανάμνηση της αλλοτινής άφιξης του θεού και αναπαράσταση της εισαγωγής και εγκαθίδρυσης της Διονυσιακής λατρείας στην αρχαία Αθήνα, τελετουργία που πιθανότατα ανάγεται στην αρχαιότατη περίοδο της εορτής.

Με αυτή την τελετουργία διασφαλίζεται η παρουσία του θεού και την επόμενη μέρα ακολουθεί χαρμόσυνη πομπή εντός της πόλης, όπου συμμετέχει ενεργά μεγάλο τμήμα του λαού, συνοδεία χορών και σατιρικών τραγουδιών, με προσφορές που μεταφέρονται σε χρυσά κάνιστρα και τους εορταστές να κρατούν τεράστιους φαλλούς, οδηγώντας έναν ταύρο και άλλα ζώα για θυσία στο ναό του Διονύσου του Ελευθερέα

Η σχέση τραγωδίας και Διονυσιακής λατρείας αντικατοπτρίζεται και στις προσπάθειες να εντοπιστεί η ετυμολογία της λέξης τραγωδία είτε ως τραγούδι που έψαλαν κατά τη θυσία τράγου, είτε ως άσμα με βραβείο τον τράγο, είτε από το χορό αντρών με στολή τράγου. Κατά αναλογία η ετυμολογία της λέξης κωμωδίας ως τραγούδι του κωμού, μιας θορυβώδους πομπής μεθυσμένων ανδρών που την χαρακτηρίζουν οι προσβολές, ο χλευασμός, η τολμηρή βωμολοχία και η σάτιρα, αποτελεί μονόδρομο που μας οδηγεί στη λατρεία του Διονύσου, του αγαπημένου θεού που κυριεύει με το ζυμωμένο χυμό του σταφυλιού, το συναισθηματικό κόσμο των ανθρώπων.

Στην αρχαιότητα, η Διονυσιακή λατρεία άρχισε στη Θράκη και απλώθηκε σε ολόκληρη την Ελληνική επικράτεια. Κυριότερα σύμβολα του Διονύσου ήταν από τα φυτά το αμπέλι και ο κισσός και από τα ζώα ο τράγος, ο ταύρος, ο πάνθηρας και ο γάιδαρος. Τα συμπληρώνει ο θύρσος, δηλαδή η ιερή ράβδος του θεού που ήταν στολισμένη με αμπελόφυλλα, κισσό και με ένα κουκουνάρι στην κορυφή, και ο φαλλός, το σύμβολο της γονιμότητας.

Ως θεός της μεταμόρφωσης σύμβολό του ήταν και το προσωπείο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Το προσωπείο χρησιμοποιήθημε και στο θέατρο το οποίο συνδέεται με τον Διόνυσο και τις τελετές του, ως μέρος της σκευής των υποκριτών (φορεσιά, προσωπίδα, υπόδημα), ήταν το βασικό συστατικό του αρχαίου θεάτρου που υποδήλωνε το δεσμό με αρχέγονες τελετές, όπως η μάσκα του μάγου σε πολλούς πρωτόγονους λαούς. Όταν ο ηθοποιός φορούσε το προσωπείο, ταυτιζόταν με το πρόσωπο που υποδυόταν και οι θεατές αναγνώριζαν σε αυτόν, όχι τόσο τον ίδιο τον θεό, όσο το συμβολικό χαρακτήρα του.

Συχνά οι πιστοί τοποθετούσαν ένα προσωπείο που συμβόλιζε το Διόνυσο σε ψηλούς κορμούς δέντρων ή κίονες, τους οποίους έντυναν με υφάσματα. Μετά πραγματοποιούσαν γύρω από το ομοίωμα του θεού ξέφρενους χορούς και τελετουργικά δρώμενα, για να προκαλέσουν την εμφάνισή του.

Το Μάρτιο, περίπου την ίδια περίοδο που σήμερα εορτάζουμε τις Απόκριες, στην αρχαιότητα στην Αθήνα εόρταζαν τα «Ανθεστήρια»,  μία εορτή πρός τιμή του θεού Διόνυσου.  Τα «Ανθεστήρια», ήταν ετήσια γιορτή της αναγέννησης της φύσης και γιορτή των νεκρών προς τιμή του Λιμναίου Διονύσου και του χθόνιου Ερμή.

Τελούνταν το μήνα Ανθεστηριώνα (από 18 Φεβρουαρίου - 17 Μαρτίου περίπου) και κρατούσαν τρεις μέρες. Την πρώτη ημέρα γιορτάζονταν τα Πιθοίγια. Άνοιγαν τα πιθάρια για να δοκιμάσουν το κρασί της νέας χρονιάς. Την ημέρα εκείνη καθώς και την επόμενη, οι Αθηναίοι επέτρεπαν στους δούλους να πίνουν μαζί τους.

Τη δεύτερη ημέρα γιορτάζονταν οι Χόες ή Χοές, που η ονομασία τους προέρχεται από το χούς, το ειδικό πήλινο αγγείο, που είχαν μαζί τους οι εορτάζοντες. Γινόταν η πομπική είσοδος του Διονύσου - τον οποίο υποδυόταν ο άρχων βασιλεύς - στην πόλη, πάνω σε καράβι με τροχούς.

Πάνω στο καράβι υπήρχαν μεταμφιεσμένοι ακόλουθοι του Θεού Διονύσου, Σάτυροι και Σιληνοί, που πείραζαν τον κόσμο με τις βωμολοχίες τους, δημιουργώντας κέφι και χαρά.  Ο Διόνυσος ήταν ο κατ’ εξοχήν θεός των λαϊκών στρωμάτων, ο προστάτης του αμπελιού και του κρασιού, της γονιμότητας, της μεταμφίεσης, της συμμετοχής, του ξεφαντώματος, της μυστηριακής μύησης, του γλεντιού.

Οι λατρευτικές µορφές µε τις οποίες συναντάται ο Διόνυσος είναι τρεις.

Πρώτη μορφή ως θεός της βλάστησης, της γονιµότητας, των χυμών των φυτών δέντρων, της αµπελουργίας, ιδιότητα µε την οποία λατρεύεται στις εορτές της πόλης-κράτους, ενώ µε την ίδια συνδέεται και µε την λατρεία της Δήµητρας. 

Η δεύτερη µορφή του είναι αυτή του θεού της έκστασης, ως θεός του κρασιού που απαλύνει τον ανθρώπινο πόνο, χαρίζοντας, ευθυμία, τη κωμωδίας, του θέατρου, της χαράς της ζωής κ. α. Με το κρασί χάριζε στους ανθρώπους την ξενοιασιά, την διασκέδαση και την χαρά της ζωής, γι’ αυτό αναφέρεται και ως «πολυγηθής». Ως αποτέλεσµα των χαρακτηριστικών του γνωρισµάτων έγινε γνωστός µε διάφορα επίθετα όπως: «Δενδρίτης», «Άνθιος», «Ευανθής», «Ανθεύς», «Κισσοχαίτης», «Κισσοφόρος», «Κισσοκόµης», που παραπέµπουν στην σχέση του θεού µε τα λουλούδια και τον κισσό.

Τέλος, λατρεύεται και µε την χθόνια ιδιότητά του, ως Ζαγρέας. Πρόκειται για τον θεό του Ορφισµού, ο οποίος παρουσιάζεται ως γιος του Δία και της Περσεφόνης.  Ας εξετάσουμε τα χαρακτηριστικά αυτά πιο αναλυτικά:

Οι Διονυσιακές τελετές λάµβαναν χώρα κυρίως τη νύχτα, υπό το φώς των πυρσών  με πρωταγωνίστριες τις Μαινάδες, τις ιέρεις του Διονύσου. Αυτό το χαρακτηριστικό της Διονυσιακής λατρείας σχετίζεται µε την απόδοση του λατρευτικού επιθέτου «νυκτέλιος» στον Διόνυσο. Πίνοντας κρασί έφθαναν σε ιερή μέθη και έξαψη, πιστεύοντας ότι έτσι «ακουμπούν»,  τον θεό ή και ταυτίζονται με αυτόν. Όσοι,  αφοσιώνονταν στον θεό και τη λατρεία του και συμμετείχαν στους Διονυσιακούς χορούς, απόλυτα ελευθερωμένοι, οδηγούνταν σε όργια και εκτροπές. Ο χορός από έντονες και γρήγορες εκστατικές κινήσεις, αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισµα της Βακχικής τελετουργίας.

Εκτός από τις Μαινάδες, ο Διόνυσος συνοδευόταν πάντοτε από την ακολουθία των «μαινόμενων» πιστών του. Πρόκειται για τους Σιληνούς και τους Σατύρους, δαίμονες της υπαίθρου, οι οποίοι  εκπροσωπούσαν τις δυνάμεις της γονιμότητας της φύσης.  

Οι Μαινάδες φόραγαν την «νεβρίδα»,  ένα είδος στολής, φτιαγµένη από δέρµα ελαφίνας. Την νεβρίδα την φορούσαν τοποθετώντας την στους ώµους και δένοντας τα άκρα του ζώου στο στήθος τους. Ωστόσο την φορούσαν επίσης δένοντας τα άκρα του ζώου γύρω από τον λαιµό τους ή στον ώµο.

Αναφέρεται επίσης και η «µίτρα», ένα είδος κορδέλας, η οποία αποτελούνταν από µία ταινία ή έναν φιλέ και τυλίγονταν γύρω από το κεφάλι. Θεωρείται στοιχείο της γυναικείας ένδυσης, αλλά φαίνεται ότι η χρήση του στις Διονυσιακές τελετές δεν ήταν αποκλειστικά γυναικεία. Η µίτρα ως στοιχείο της Διονυσιακής τελετουργικής ενδυµασίας µαρτυρείται σε αγγεία του 5ου και εξής αι. π.Χ, όπου είτε ο ίδιος ο Διόνυσος είτε οι πιστοί του απεικονίζονται να φορούν την µίτρα.

Σύµφωνα µ’ ένα τελετουργικό έθιµο οι Μαινάδες έπλεκαν στα µαλλιά τους φίδια. Το έθιµο έχει τις ρίζες του στην σύνδεση του µύθου της γέννησης του Διονύσου µε τους δράκοντες, καθώς και στην κατάταξη του φιδιού στα ζώα που σχετίζονται µε την Διονυσιακή λατρεία. Στον θίασο των Μαινάδων δεν επιτρεπόταν η παρουσία άντρα, εναντίον των οποίων µάλιστα υπήρξαν εχθρικές, όταν οι τελευταίοι τις εδίωκαν.

Τα τύµπανα αποτελούν ένα από τα σύµβολα της βακχείας. Το χτύπηµα των τυµπάνων από τις Μαινάδες αποτελεί χαρακτηριστικό τελετουργικό στοιχείο. Ο αλαλαγµός του θεού αποτελεί αναγνωριστικό στοιχείο για τις µυηµένες στην λατρεία του. Έτσι µόλις αναγνωρίσουν την φωνή του και σε κατάσταση µανίας προβαίνουν στην τέλεση των εντολών του θεού. Η µανία, η οποία εµφυσήθηκε σ’ αυτές, τις προσθέτει υπερφυσικές δυνάµεις.

Η ταραχή και ο θόρυβος που κατ’ εξοχήν συνοδεύουν τις Διονυσιακές επιφάνειες, αποτελούν την έκφραση της Διονυσιακής έκστασης, ωστόσο µαρτυρούνται και στις επιφάνειες άλλων θεοτήτων. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η Άρτεµις, η Μεγάλη Μητέρα και η Δήµητρα. Πέρα από το «Βρόµιος», ο Διόνυσος είναι γνωστός ως «ερίβροµος» και ως «εριβόας», επίθετα που παραπέµπουν εξίσου σε θορυβώδες ηχητικό υπόβαθρο.

Συχνή είναι και η χρήση του προσωνύµιου «Βάκχος», που αποδίδεται ως λατρευτικό επίθετο στον Διόνυσο, καθώς και του προσωνύµιου «Εὔιος»,  που προέρχεται από την λατρευτική κραυγή των βακχών «εὐοῖ». Το επίθετο «Βάκχος», υπήρξε τόσο χαρακτηριστικό της λατρείας του θεού, που κατέληξε να χρησιµοποιείται ως κύριο όνοµα δηλωτικό του ίδιου του Διονύσου. Το όνοµα «Ζαγρέας» συνδέεται επίσης µε τον Διόνυσο κυρίως κατά την Ελληνιστική εποχή.

Ο εκστατικός χαρακτήρας των τελετών βρισκόταν κάτω από ένα τυπικό τελετουργικό. Πρώτα άρχισαν να κινούν εκστατικά τους θύρσους και να φωνάζουν «Ίακχε». Ο Ίακχος ήταν µία θεότητα των Ελευσινίων, µε την οποία ταυτιζόταν ο Διόνυσος.  

«Δυο πρόσωπα», αναφέρει ο Ευριπίδης στις Βάκχες (στ. 274-285) «είναι τα πιο σημαντικά στον κόσμο: η θεά Δήμητρα - είναι η γη, πες την με όποιο όνομα εσύ θέλεις - το ένα, κι αυτή με τα ώριμα καρπίσματά της τρέφει τους θνητούς• το άλλο αυτός που ήρθε αργότερα• ο γιος της Σεμέλης ο Διόνυσος βρήκε κι έφερε για τους θνητούς το υγρό πιοτό του σταφυλιού».

Στα Ελευσίνια μυστήρια, ο Διόνυσος είναι ο Οίνος, ενώ η Δήμητρα είναι ο Άρτος (ο σίτος είναι το έμβλημα της θεάς). Ο Οίνος συμβολίζει την πνευματική ζωή. Ο Διόνυσος είναι ο θεός του κρασιού και της έκστασης. Το κρασί είναι το αποτέλεσμα μίας φυσικής ζύμωσης των σταφυλιών, έτσι και το πνεύμα αποτελεί την πνευματικοποίηση της ύλης Την πνευματικότητα ή την πνευματική γνώση, η οποία προκύπτει μέσα από την υλική γήινη ύπαρξη. Όταν η ύλη εμβαπτισθεί στον Οίνο, στο Πνεύμα, καθαγιάζεται. Οι δύο λατρείες, Δήμητρας και Διονύσου, είχαν συγχωνευθεί στα Ελευσίνια Μυστήρια.

Η λέξη «όργια» χρησιµοποιήθηκε εκτενώς για τις Διονυσιακές τελετές και είναι δηλωτική του υπερβολικού, εκστατικού και οργιαστικού χαρακτήρα της λατρείας του Διονύσου. Τα όργια του θεού είναι γνωστά από την αρχαία Ελληνική λογοτεχνία και τέχνη, ήδη από τους κλασικούς χρόνους. Ο θεός έχει την ικανότητα να ελευθερώσει τους ανθρώπους όχι µόνο από τα ψυχικά δεσµά µέσω του κρασιού, αλλά και από τα φυσικά δεσµά. Σ’ αυτήν την ιδιότητα του θεού, αναφέρεται το λατρευτικό επίθετο «Λύσιος» που του έχει αποδοθεί.

Ένα άλλο σύμβολο της Διονυσιακής λατρείας, είναι ο «Θυρσός», για τον οποίο έγινε πρόσφατα σχετική ανάρτηση,  ένα ραβδί που στην άκρη του κρέµεται ένα κουκουνάρι στερεωµένο µε µίσχο µάραθου. Τον θύρσο κρατούσαν στο χέρι οι βακχεύοντας και επιδίδονταν σε τελετουργίες προς τιµήν του θεού.

Στις Διονυσιακές τελετές συναντούμε επίσης το  φαινόµενο της ωµοφαγίας, το οποίο προέρχεται από τον µύθο του διαµελισµού του Διονύσου από τους Τιτάνες. Προς ανάµνηση αυτού του µύθου οι µυηµένοι επιδίδονταν σε ωµοφαγικές πράξεις, όπως το κυνήγι ζώων, ο διαµελισµός τους και η βρώση ωµού κρέατος κατανάλωση κρασιού. Κατά την διάρκεια της ωµοφαγίας οι µυηµένοι βρίσκονταν σε απόλυτη ένωση µε τον θεό, όχι µόνο αναπαράγοντας συµβολικά τον µύθο, αλλά και ουσιαστικά, καθώς πίστευαν ότι ο ίδιος ο Διόνυσος βρίσκεται στο ωµός κρέας και το κρασί που καταναλώνουν.

Πηγές :

Ο Θεός Διόνυσος, Harrison, Jane, εκδόσεις Ιάμβλιχος

Θρησκειολογικές αναφορές στις «Βάκχες» τυ Ευριπίδη Δήμητρα  Δ. Σκέπη, μεταπτυχικαή εργασία  Α.Π.Θ

Προσωπίδες και προσωπιδοφόρια (Από τις γιορτές του Διονύσου μέχρι τα σημερινά αποκριάτικα δρώμενα,  Χρήστος Σ. Ζάλιος

Από την Διονυσιακή λατρεία στην Θεατρική πράξη, Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς Διεύθυνση Μουσείων

Αρχαίο Ελληνικό θέατρο, Νικόλαος Τσαμπούκος