Σεισμοί και ο Θεός Ποσειδώνας στην Αρχαιότητα.

(Αφορμής δοθήσεως  των λιτανιών για τους σεισμούς στις Κυκλάδες).

Οι αρχαίοι Έλληνες απέδιδαν τις σεισμικές δονήσεις και τις συνακόλουθες φυσικές καταστροφές όχι στον γίγαντα Εγκέλαδο,  αλλά στον πανίσχυρο κοσμοσείστη θεό Ποσειδώνα. Ο θεός της θάλασσας, γνωστός και ως Ενοσίχθων (ο σείων τη γη), προκαλούσε σεισμούς, τσουνάμι και καταποντισμούς πόλεων, εκδηλώνοντας έτσι την οργή του.

Ο Ποσειδώνας δεν ήταν απλώς ο κυρίαρχος των θαλασσών, αλλά και των ίδιων των εγκάτων της γης. Οι ποιητές και οι λατρευτές του τον αποκαλούσαν Ενοσίγαιος, Γαίας Κινητήρ, Σεισίχθων—ονόματα που υποδηλώνουν τη δύναμή του να συνταράσσει το έδαφος. Όταν ο Ποσειδώνας συγκλόνιζε τη γη, τρόμος κυρίευε ακόμα και τους άλλους θεούς. Ο Άδης, ο αδελφός του, ανησυχούσε μήπως η γη σχιστεί και αποκαλυφθεί το σκοτεινό του βασίλειο.

Σύμφωνα με την Ελληνική μυθολογική παράδοση, ο Ποσειδώνας ήταν ο θεός που διαμόρφωσε την επιφάνεια της γης όπως τη γνωρίζουμε: δημιούργησε όρη, νησιά, ποτάμια, ισθμούς, φαράγγια και κόλπους. Με την τρίαινά του απέσπασε τμήματα ξηράς και τα μετέτρεψε σε νησιά. Ένας χαρακτηριστικός μύθος είναι αυτός του Πολυβώτη: κατά τη Γιγαντομαχία, ο Ποσειδώνας, για να εξουδετερώσει τον γίγαντα, έκοψε με την τρίαινά του ένα τμήμα από την Κω και τον καταπλάκωσε, σχηματίζοντας έτσι τη Νίσυρο. Ο Σοφοκλής τον αποκαλεί «γῆς τε καὶ ἀλμυρᾶς θαλάσσης ἄγριον μοχλευτήν», δηλαδή τον άγριο αναμοχλευτή της γης και της αλμυρής θάλασσας.

Σε περιοχές που πλήττονταν συχνά από σεισμούς, η λατρεία του Ποσειδώνα ήταν κυρίαρχη. Οι άνθρωποι τον επικαλούνταν με θυσίες και σπονδές, ζητώντας την επαναφορά της σταθερότητας του εδάφους. Ο θεός λατρευόταν με επίθετα όπως Ασφάλειος, Σωτήρ, Ἐδραίος, που τόνιζαν τη δύναμή του να «κινείν και σώζειν». Παράλληλα, τον τιμούσαν και ως Θεμελιούχο και Τειχοποιό, προσευχόμενοι για τη στερεότητα των κτισμάτων.

Αν και οι αιώνες πέρασαν, η ανθρώπινη ανάγκη για προστασία από τους σεισμούς παρέμεινε η ίδια. Σήμερα, στη θέση των αρχαίων σπονδών και ξοάνων, βρίσκονται οι εικόνες των αγίων και οι λιτανείες. Οι άνθρωποι εξακολουθούν να ζητούν θεϊκή παρέμβαση, ελπίζοντας στην επαναφορά της γαλήνης και της σταθερότητας.

Ο Θεός Πάνας και η αρχέγονη σύνδεση του ανθρώπου με το βλαστικό, το ζωικό, και το πνευματικό βασίλειο.

Στην αρχαία Ελλάδα, το βλαστικό βασίλειο θεωρείται ιερό και ενψυχώνεται μέσω θεϊκών δυνάμεων, με χαρακτηριστικότερες τις νύμφες. Οι νύμφες, θηλυκές θεότητες της φύσης, εκφράζουν τη ζωοδότρα δύναμη της θηλυκής αρχής, που σχετίζεται με τη γέννηση, τη διατήρηση και την ανακύκλωση της ζωής. 

Καθώς τα φυτά δεν διαθέτουν συνείδηση, οι νύμφες δρουν ως οι ψυχικές οντότητες που διαπερνούν και ζωογονούν το φυσικό κόσμο. Στην τέχνη των Ελλήνων απεικονίζονται όμορφες, ανθρωπόμορφες, με μια αέρινη και αιθέρια χάρη, υπογραμμίζοντας την άμεση σύνδεση μεταξύ του φυσικού κόσμου και των θεϊκών δυνάμεων.  

Αντίθετα, το ζωικό βασίλειο, αν και διαθέτει μια πρωτογενή μορφή συνείδησης, παραμένει δέσμιο των ενστίκτων του. Στην Ελληνική μυθολογία και τέχνη, οι υβριδικές μορφές – όπως οι Κένταυροι, ο Μινώταυρος, η Σφίγγα, η Μέδουσα, ο Γρύπας,  η Έχιδνα, κ.λπ.,  αναπαριστούν την ακατέργαστη ζωική φύση που κυριαρχείται από πάθη, λαγνεία, οργή και μισαλλοδοξία. 

Με σύγχρονους όρους της νευροεπιστήμης και της ψυχολογίας,   θα λέγαμε πως τα μυθικά πλάσματα που έχουν  ταυτόχρονα την ανθρώπινη και τη ζωική μορφή, περιγράφουν τον ερπετικό - reptilianα ανθρώπινου  εγκέφαλο, ο οποίος  είναι η βάση του υποσυνείδητου και σχετίζεται επίσης με τα ένστικτα και τη θέλησή μας για επιβίωση, είναι αυτός που κουβαλάμε από τότε που ζούσαμε στις σπηλιές και μας βοηθούσε να επιβιώσουμε. Αυτός έχει μόνο δύο λειτουργιές: τη φυγή ή την επίθεση.Πρόκειται για το κατώτερο, εξελικτικά αρχαιότερα τμήμα του εγκεφάλου. Μεταξύ πολλών λειτουργιών εκεί βρίσκεται ο μηχανισμός παγώματος,  το λιγότερο γνωστό freeze or faint. Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με έναν κίνδυνo όλη η σωματική και ψυχική ενέργεια παγώνει! Μήπως η περιγραφή αυτή σας θυμίζει την Μέδουσα;

Αυτά τα πλάσματα δεν είναι απλώς τέρατα, αλλά συμβολικές εκφράσεις της σύγκρουσης ανάμεσα στη συνείδηση και τα τυφλά ένστικτα. Η ύπαρξή τους υποδηλώνει πως όταν η φύση δεν ελέγχεται ή δεν εξευγενίζεται μέσω του νου, μπορεί να μετατραπεί σε κάτι χαοτικό και καταστροφικό.  

Ανάμεσα σε αυτές τις διττες μορφές ανθρώπου και ζώου, η σύνθεσης ζώων,  ο θεός Πάν ξεχωρίζει ως η μοναδική διττή, ανθρώπινη και ζωική οντότητα που φέρει μέσα της το θείο, αν και εκφράζει και αυτός ζωικά και πρωτόγονα ένστικτα. Με σώμα μισό ανθρώπινο και μισό τραγί, ο Πάνας ενσαρκώνει την αρχέγονη σύνδεση του ανθρώπου με τη φύση, αλλά και τη μετάβαση από τη νομαδική ζωή στην καλλιέργεια της γης και την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας. 

Ως ένας αρχέγονος χθόνιος θεός, κατάλοιπο της μητριαρχικής εποχής, εκφράζει τη στιγμή που ο άνθρωπος αρχίζει να χειραγωγεί τη γη και να χρησιμοποιεί τις φυσικές δυνάμεις για την εξέλιξή του.  

Ο μύθος του Πάνα φέρνει στην επιφάνεια ένα θεμελιώδες υπαρξιακό ζήτημα: ο άνθρωπος είναι η κορωνίδα της δημιουργίας, ένα πνεύμα παγιδευμένο μέσα σε ένα σώμα υποκείμενο σε πάθη, ένστικτα και φόβους. Όμως, μέσα από την κατανόηση και την πνευματική του ανύψωση, μπορεί να ξεπεράσει τα δεσμά του και να εναρμονίσει τη ζωώδη και τη θεϊκή του υπόσταση.  

Στην αρχαιοελληνική κοσμοαντίληψη, η φύση δεν είναι μια απλή υλική πραγματικότητα, αλλά ένας κόσμος γεμάτος ιερότητα και μυστήριο. Η αλληλεπίδραση του ανθρώπου με αυτόν τον κόσμο δεν είναι μόνο πρακτική αλλά και φιλοσοφική: μια συνεχής αναζήτηση ισορροπίας ανάμεσα στη φυσική και τη θεϊκή του φύση.

Ο συμβολισμός των γουρουνιών στην Οδύσσεια.

 

Όταν ο Οδυσσέας με τους συντρόφους του έφτασε στο νησί της Κίρκης, την Αία, η μάγισσα Κίρκη τους πρόσφερε κρασί, και ανακάτεψε τυρί, μέλι, αλεύρι και μαγιοβότανα. Όταν οι άνδρες του Οδυσσέα έφαγαν και ήπιαν, λησμόνησαν τις πατρίδες τους. Τότε, η Κίρκη άγγιξε καθένα τους με το μαγικό της ραβδί, και τους μεταμόρφωσε σε γουρούνια.

Όταν ο Οδυσέας πήγε στο ανάκτορο της για να γλυτώσει τους συντρόφους του, η Κίρκη παρότι πόθησε τον Οδυσσεά, προσπάθησε με μαγικά να μεταμορφώσει και αυτόν σε γουρούνι. Τα μάγια της όμως δεν έπιασαν καθώς ο Θεός Ερμής είχε δώσει νωρίτερα στον Οδυσσέα, να φάει στο φυτό Μώλυ, ως αντίδοτο στα μάγια της Κίρκης. Η Κίρκη ερωτευτηκε τον Οδυσσεά, ο οποίος έμεινε μαζί για χρόνο, αφού πρώτα είχε δώσει και πάλι για χάρη του εραστή της, την ανθρώπινη μορφή στους συντρόφους του.

Ένα άξιο ίσως αναφοράς πως όταν ο Οδυσσέας ζητάει από την Κίρκη να επαναφέρει τους συντρόφους του ξανά σε ανθρώπους, η Κίρκη τον συμβουλεύει να συζητήσει πρώτα μαζί τους για να διαπιστώσει αν συμφωνούν και οι ίδιοι, και του προτείνει ως συνομιλητή ένα από τους πρώην συντρόφους του, πλέον γουρούνι, (τον Γρύλλο), ο οποίος στην δική της παρέμβαση, είναι σε θέση να μιλάει, αν και γοουρούνιν.

Ο Γρύλλος αναφέρει στον Οδυσσέα την προτίμηση των μεταμορφωμένων συντρόφων του, να παραμείνουν γουρούνια καθώς πιο ευτυχισμένοι έτσι. Η επιχειρηματολογία η οποία αναπτύσσεται στηρίζεται στην άποψη ότι τα ζώα διαθέτουν λογική και αρετές που ξεπερνούν τις αντίστοιχες των ανθρώπων. Φυσικά στο τέλος επικρατεί η λογική και η άποψη του Οδυσσέα, και οι σύντροφοι του ξανα αποκτούν την ανθρώπινη μορφή τους.

Τα γουρούνια τα συναντούμε και στην Τρίτη ημέρα των Ελευσινίων μυστηρίων, προφάνως συνεπώ, υπάρχει ένας συμβολισμός. Η τρίτη ημέρα των Ελευσινίων μυστηρίων, γνωστή ως ημέρα της τελετής «Αλαδε μύσται», περιελάμβανε πομπή των μυστών που έφτανε στη θάλασσα του Φαλήρου.

Οι υποψήφιοι μύστες είχαν κάνει ένα καθαρτήριο λουτρό στην θάλλασα τόσο οι ίδιοι, οσο και τα προς θυσία γουρούνια, καθώς το νερό γενικά συνεπώς και η Θάλασσα, καθάριζαν και εξάγνιζαν τον άνθρωπο. Για αυτό πάντα σε κάθε ιέρο υπήρχε και μία πηγή, για καθαρμούς.

Εφόσον λοιπόν οι υποψήφιοι μύστες φρόντιζαν να καθαρθούν οι ίδιοι και τα γουρουνάκια τους στα νερά του Σαρωνικού, επέστρεφαν στην Αθήνα. Το αίμα του χοίρου θεωρείται ισχυρός παράγοντας καθαρμού, που έχει τη δύναμη να απορροφά τα ρυπαρά πνεύματα. Τα γουρούνια πέρα από σύμβολο γονιμότητας της θέας Δήμητρας, θεωρούνται βρώμικα ζώα και λάγνα ζώα, για αυτό και συμβολίζουν τα αντίστοιχα ζωώδη πάθη, της βουλιμίας, της ρυπαρότητας, και της φιληδονίας.

Ένας άλλος αντίστοιχος συμβολισμός, δίνεται από το Carl Jung- Κάρλ Γιούνγκ (Man and his Symbols), Η μάγισσα Κίρκη, μεταμόρφωνε τους άντρες σε γουρούνια, για να υπογραμμίσει το πόσο επιρρεπής, ευμετάβλητη και αδύναμη είναι η αντρική υπόσταση (animus-νους), απέναντι στην γυναικεία (anima-ψυχή), η οποία υποβοηθά την αποκάλυψη της σκοτεινής, «γουρουνίσιας», πλευράς του.! (γνωστό το ρητό: όλα τα γουρούνια την ίδια φάτσα έχουν, για τους άντρες )