Ο Αθλητισμός στην Αρχαία Ελλάδα

Η αρχαία Ελλάδα γύρω στο 800 π. Χ (μετά την Μυκηναϊκή εποχή ) εισήλθε σε ένα είδος Μεσαίωνα και παρακμής. Κατά την εποχή εκείνη είχαν σταματήσει οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Τότε οι τρεις βασιλείς, Ιφιτος της Ηλιδος , Κλεοσθένης της Πίσσης και Λυκούργος της Σπάρτης ζήτησαν χρησμό από την Πυθία, ώστε να ανακάμψουν οι Ελληνες. Το πρόβλημα για αυτούς ήταν πως θα σταματούσαν τους πολέμους, τις αρρώστιες, την πανουργία, το μίσος , την μήνιν, την αυτοδικία, το άδικο και την παρακμή . Η πυθία τότε τους έδωσε τον ακόλουθο χρησμό:

«Να ανανεώσεις τους (Ολυμπιακούς) Αθλητικούς αγώνες, και στους νικητές να δίνεις έπαθλο τον κότινο, που είναι στεφάνι αγριελιάς».

Είναι γνωστό από την αρχαιότητα, πως η αναζήτηση υπερβάσεων σε αθλητικό (και όχι μόνο) επίπεδο είναι συνήθης επιδίωξη όσων θέλουν να σπρώξουν πιο πέρα τις ατομικές τους επιδώσεις. Έτσι ξανάρχισαν πάνω σε νέα βάση τους Ολυμπιακούς Αγώνες το 776 π. Χ. Από την ημερομηνία αυτή αρχίζει η μέτρηση των Ολυμπιακών Αγώνων, αφού από την χρονολογία αυτή αρχίζει και ο κατάλογος των ολυμπιονικών . 

Η μαρμάρινη πλάκα που βρέθηκε στην Ολυμπία με γράμματα της κλασσικής εποχής αναφέρει πως ο Κόρυβος νίκησε στον αγώνα του απλού σταδίου και πήρε στεφάνι. Από τότε οι αρχαίοι Ελληνες μετρούσαν τα χρόνια με βάση αυτή την Ολυμπιάδα, η οποία ονομάσθηκε ‘Κορυβιάς’ προς τιμήν του Κορύβου.

 
Ο αθλητισμός στην αρχαία Ελλάδα αποτελούσε σημαντικό μέρος της κοινωνικής ζωής και της αγωγής των νέων. Και αυτό διότι οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι η υγειά του σώματος πρέπει να συμβαδίζει με την πνευματική υγεία. «Νους υγιής εν σώματι υγιή», όπως έλεγαν.

Οι Έλληνες ήταν ο πρώτος λαός που επινόησε τις «αθλοπαιδιές» τις οποίες ανήγαγαν σε αγωνίσματα, στα οποία οι παίκτες συναγωνίζονταν. Η λέξη Άγων(ας) προέρχεται από το ρήμα «Άγω» που σημαίνει «οδηγώ». Το ίδιο ρήμα παράγει την λέξη Αγωγή, από την οποία παράγεται η έννοια παιδαγωγός (αυτός που άγει, που οδηγεί τον παίδα). Η λέξη «αθλέω» – «αθλώ» σημαίνει μόχθος, ανάγκη, αγωνίζομαι.

Ο Αριστοτέλης έθεσε τον ορισμό της επιστήμης της φυσικής αγωγής, λέγοντας ότι εξετάζει το είδος της εκγύμνασης που ταιριάζει σε όλους, αφού αποσκοπεί στην γυμναστική εκπαίδευση όλων και όχι μόνων αυτών με φυσικά σωματικά χαρίσματα.

Κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός της γυμναστικής είναι παιδαγωγικός και αισθητικός. Ο Αριστοτέλης έλεγε ότι η γυμναστική δεν πρέπει να περιλαμβάνει ακρότητες που καταστρέφουν την σωματική αρμονία.Γενικά οι αρχαίοι Έλληνες προσπαθούσαν να είναι υπέρ του μέτρου στη ζωή, αλλά και να κατακτήσουν την ευδαιμονία, την ευτυχία δηλαδή η οποία βρίσκεται στο αγαθό, στην αρετή.

Η αρετή βρίσκεται δια μέσου του «ευ αγωνίζεσαθαι» στην γυμναστική και στον αθλητισμό. Η σύγχρονη επιστήμη έχει διαπιστώσει ότι κατά την γυμναστική απελευθερώνονται οι «ενδορφίνες» (εγκεφαλίνη και β΄ ενδορφίνη), φυσικές ουσίες που δημιουργούν ένα αίσθημα ευεξίας στον οργανισμό!!!
Οι αρχαίοι Έλληνες γυμνάζονταν γυμνοί από την παιδική τους ηλικία έως και την μέση ηλικία σε δημόσιες παλαίστρες. Η παλαίστρα ήταν ένας ανοιχτός τετράγωνος χώρος που περιβάλλετο από τοίχους. Εκεί υπήρχαν παιδαγωγοί που επιτηρούσαν τους νέους. Ο δάσκαλος της σωματικής αγωγής ήταν ο «παιδοτρίβης» που σημαίνει γυμναστής.

Οι αθλούμενοι ασκούνταν υπό τις οδηγίες του γυμναστή ο οποίος κρατώντας ένα μακρύ μπαστούνι τους έδειχνε τις ασκήσεις. Τα γυμνάσια περιλάμβαναν τις ασκήσεις της «αλτηροβολίας», της «χειρονομίας», της «σκιαμαχίας», του «πιτυλίζειν», του «ανατροχασμού» και του «περιτροχασμού».

Η αλτηροβολία ήταν άσκηση που γύμναζε τους μυς του κορμού και σε αυτήν γίνονταν συνεχόμενες άρσεις αλτήρων του άλματος εις μήκος. Η χειρονομία ήταν άσκηση που γύμναζε τους μυς του κορμού και των άνω άκρων. Σε αυτήν οι αθλητές μιμούνταν τις κινήσεις του αθλήματος της «πυγμής», δηλαδή της πυγμαχίας με φανταστικό αντίπαλο. Η σκιαμαχία ήταν άσκηση που γύμναζε τους μυς του κορμού, καθώς και των χεριών. Στη σκιαμαχία οι αθλητές μιμούνταν κινήσεις οπλομαχίας, χωρίς αντίπαλο. Κάτι σαν τα «πούμσε» του Tae kwon Do, ή τα «κάτα» του Καράτε!!!

Το πιτυλίζειν ήταν άσκηση για την ενδυνάμωση του κορμού και των χεριών. Σε αυτήν οι αθλητές μιμούνταν τις κινήσεις της κωπηλασίας. Ο ανατροχασμός και ο περιτροχασμός ήταν ασκήσεις για την ενδυνάμωση των μυών των ποδιών. Στον ανατροχασμό οι αθλητές έτρεχαν προς τα πίσω, ενώ στον περιτροχασμό έτρεχαν κυκλικά στο στάδιο.Οι νέοι γυμνάζονταν γυμνοί (1) (εξού και γυμνάσια) και αλείφονταν με λαδί και άμμο, γεγονός που μόνο τυχαίο δεν είναι. Σήμερα γνωρίζουμε πως το λαδί(περιέχει την βιταμίνη Ε που έχει αναζωογονητικά στοιχεία για το δέρμα, ενώ και η άμμος έχει επίσης ευεργετικές επιδράσεις στο δέρμα και στην ψυχική χαλάρωση.

Στην αρχαία Αθήνα, υπήρχε η λειτουργία της «γυμνασιαρχίας». Σε αυτήν οι εύποροι βοηθούσαν οικονομικά το κράτος να συγκεντρώσει χρήματα για την εξάσκηση των αθλητών και την διακόσμηση των αγωνιστικών χώρων.
Οι πρώτοι αθλητικοί αγώνες στον Ελλαδικό χώρο, ήταν τα ταυροκαθάψια στην Μινωική Κρήτη. Οι αθλητές κατά την διάρκεια των ταυροκαθαψίων άρπαζαν τους ταύρους από τα κέρατα και πηδούσαν κάνοντας στροφή στον αέρα και κατέληγαν όρθιοι πίσω του! Στην διάρκεια των αγωνισμάτων αυτών, δεν θανατώνονταν ποτέ οι ταύροι όπως γίνεται σήμερα στις ταυρομαχίες.

Ταυροκαθάψια (τοιχογραφία - Μέση Μινωική ΙΙΙ - Ύστερη Μινωική ΙΒ περίοδος (17ος-15ος αιώνας π.χ ), Κνωσός

Στην Μυκηναϊκή εποχή (16ος ως 11ος αιώνας π.Χ.) τελούνταν αγώνες προς τιμήν των θεών σε θρησκευτικές εορτές , αλλά και προς τιμήν των νεκρών. Στην γεωμετρική περίοδο (11ος έως 7ο αιώνα π.Χ.) και την αρχαϊκή εποχή (7ος και 6ος αιώνας π.Χ.) άρχισαν να διοργανώνονται συχνά αθλητικοί αγώνες, τοπικοί ή πανελλήνιοι, σε διάφορες περιοχές. Μετά την Μυκηναϊκή εποχή γίνονταν πανελλήνιοι αγώνες, όπως τα «Ολύμπια» στην Ολυμπία, τα «Πύθια» στους Δελφούς, τα «Ίσθμια» στον Ισθμό της Κορίνθου και τα «Νέμεα» στη Νεμέα (από τον 3ο αιώνα π.Χ. ετελούντο στο Άργος). Στους αγώνες οι αθλητές κρίνονταν από επιτροπή κριτών, τους Ελλανοδίκες.

Οι σημαντικότεροι αγώνες όλων βέβαια ήταν τα Ολύμπια, οι Ολυμπιακοί αγώνες οι οποίοι ετελούντο προς τιμήν του βασιλιά των θεών, Δια.
Η απαρχή των Ολυμπιακών Αγώνων σύμφωνα με τις παραδόσεις της Ολυμπίας, οφείλεται στον Δία, ο οποίος καθιέρωσε τους αγώνες μετά τη νίκη επί του πατέρα του Κρόνου.

Σύμφωνα με άλλη παράδοση, ο Κουρήτης - Ιδαίος Δάκτυλος Ηρακλής, (όχι ο υιός της Αλκμήνης των 12 άθλων) ο μεγαλύτερος αδερφός από τους Κουρήτες, οργάνωσε αγώνες δρόμου μεταξύ των αδερφών του με έπαθλο ένα στεφάνι αγριελιάς (κότινο) πού είχε φέρει από την Κρήτη. Ο Ιδαίος Ηρακλής ονόμασε αυτούς τους αγώνες «Ολύμπια» και επειδή τα αδέρφια του ήταν 5, και καθιέρωσε τη διεξαγωγή των αγώνων κάθε 5 χρόνια.

Για πολλά χρόνια, οι Ολυμπιακοί Αγώνες παραμελήθηκαν και ξεχάστηκαν, έως ότου η Πυθία συμβούλεψε τον βασιλιά των Ηλείων Ίφιτο, να αναβιώσει τους αγώνες προκειμένου να σταματήσουν οι εμφύλιοι πόλεμοι και μία μεγάλη επιδημία που είχε χτυπήσει την Πελοπόννησο.

Το 884 π.Χ. υπογράφτηκε για πρώτη φορά από τους Πελοποννήσιους ηγεμόνες: Ίφιτο, Κλεισθένη (βασιλιά της Πίσας – αρχαία πόλη της Ηλείας) και Λυκούργο (βασιλιά της Σπάρτης) η περίφημη εκεχειρία («ιερά του Διός»), δηλαδή η ειρήνη σε όλη την Ελλάδα κατά την διάρκεια των ολυμπιακών αγώνων.

Από το 776 π.Χ. έχουμε τις πρώτες καταγραφές ολυμπιακών αγώνων. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες, γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια στο στάδιο της Ολυμπίας κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, και ήταν αφιερωμένοι στο θεό Δία. Αρχικά διαρκούσαν μια ημέρα.

Τα πρώτα αγωνίσματα στην Ολυμπία ήταν ο δρόμος, η πάλη και η πυγμαχία. Μετά προστέθηκαν: ο δίαυλος (δρόμος 2 σταδίων), ο δόλιχος (δρόμος μεγάλων αποστάσεων), το πένταθλο, η αρματοδρομία, το παγκράτιο (συνδυασμός πάλης και πυγμαχίας) και η σκυταλοδρομία. Επίσης, υπήρχε και ο δρόμος των αθλητών που φορούσαν περικεφαλαία και κρατούσαν ασπίδα.

Οι Πυγμάχοι (τοιχογραφία Θήρα Μεσοκυκλαδική Περίοδος, π.1650 π.Χ.) Δύο μικρά παιδιά, πιθανώς μεταξύ 6 και 8 ετών, πυγμαχούν

Μετά την 77η Ολυμπιάδα οι αγώνες διαρκούσαν 2 μέρες, ενώ μετά τον 5ο αιώνα π.Χ. 5 μέρες. Όταν καθιερώθηκαν οι 5 ημέρες στους ολυμπιακούς αγώνες, την 1η ημέρα γινόταν η προσέλευση των αθλητών, οι καθιερωμένες θυσίες στους θεούς, η κρίση των αθλητών, η ορκωμοσία τους στο βουλευτήριο και η ανακοίνωση της πόλεως καταγωγής τους.

Την 2η ημέρα γίνονταν αγώνες παίδων.
Την 3η ημέρα γίνονταν αγώνες ανδρών.
Την 4η ημέρα γίνονταν στον ιππόδρομο ιππικοί αγώνες, αρματοδρομίες και το πένταθλο.

Στις αρματοδρομίες οι αθλητές αγωνίζονταν με το «τέθριππον», άρμα που το έσερναν 4 άλογα. Το πένταθλον περιλάμβανε: αγώνες άλματος εις μήκος, δισκοβολίας, πάλης, ακοντισμού και δρόμου ταχύτητας.

Στους αγώνες αυτούς έπαιρναν μέρος μόνο ελεύθεροι Έλληνες, ενώ δεν είχαν δικαίωμα συμμετοχής όσοι είχαν διαπράξει κάποιο έγκλημα ή δεν πλήρωναν το πρόστιμο που τους επέβαλαν οι Ηλείοι για παράβαση της εκεχειρίας. Επίσης, από τους αγώνες αποκλείονταν οι βάρβαροι, οι δούλοι και οι γυναίκες. (για τις οποίες υπήρχαν άλλοι διεξείγονταν άλλοι αγώνες όπως τα Ηραία).
Η τέλεση των Ολυμπιακών αγώνων ήταν τόσο ξένη για τους υπολοίπους σύγχρονους λαούς των αρχαίων Ελλήνων, που αξίζει να αναφέρουμε δύο χαρακτηριστικά περιστατικά.

Μετά την θυσία του Λεωνίδα στη μάχη των Θερμοπυλών, τα περσικά στρατεύματα βαδίζοντας προς τον νότο αναζητούσαν τον υπόλοιπο Ελληνικό στρατό.

Τότε πληροφορήθηκαν ότι οι Έλληνες βρίσκονταν στην Ολυμπία, για την τέλεση της έβδομης Ολυμπιάδας. Ο βασιλιάς των Περσών Ξέρξης ζήτησε λοιπόν να μάθει τι είναι οι Ολυμπιακοί αγώνες. Ακλουθεί ο διάλογος του Ξέρξη με τον αυλικό του:

- Πού βρίσκονται Έλληνες τώρα;
 - Στην Ολυμπία είναι. Εκεί έχουν μαζευτεί όλοι τους.
- Και τι κάνουν εκεί;
- Αθλητικούς αγώνες.
- Πως το είπες;
- Αθλητικούς ολυμπιακούς αγώνες!
- Και τι είναι πάλι αυτό;
- Να, τρέχουν ο ένας δίπλα στον άλλο, ποιος θα έλθει πρώτος.
- Τρέχουν;
- Ναι
- Και τι βραβείο παίρνει ο πρώτος;
- Ένα κλαδί αγριελιάς!
- Τι;
- Ναι τον στεφανώνουν με ένα κλαδί αγριελιάς που τον λένε κότινο.
- Μίλα καλά, ανάξιε σκλάβε
- Αλήθεια λεω στρατηγέ μου. Ένα κλαδί αγριελιάς.!

Κοιτάζονταν οι Πέρσες στρατηγοί μεταξύ τους μην πιστεύοντας στα αυτιά τους. Παγωνιά έπεσε στο στρατόπεδο των Περσών. Σε τι τόπο είχαν έρθει; Την σιωπή έσπασε ο γιος του ευυπόληπτου Πέρση πολέμαρχου Αρτάβανου, Τριταντέχμης, είπε: 

«Αλίμονο, Μαρδόνιε, με ποιους άνδρες μας έφερες να πολεμήσουμε! Μ' αυτούς που δεν αγωνίζονται για χρήματα, αλλά για την αρετή!». («Παπαί, Μαρδόνιε, κοίους επ' άνδρας ήγαγες μαχησομένους ημέας, οι ου περί χρημάτων τον αγώνα ποιούνται, αλλά περί αρετής!»).

Αντίστοιχο πολιτισμικό σοκ έπαθε και ένας άλλος «Βάρβαρος» ο Ανάχαρσης, που είχε έρθει από την Μαύρη θάλασσα στην Αθήνα το 590 π.χ αναζητώντας την Ελληνική σοφία.

ΑΝΑΧΑΡΣΙΣ.- «Και δεν μου λες σε παρακαλώ Σόλων, γιατί κάνουν αυτά τα πράγματα εδώ οι νέοι. Βλέπω ότι αλείφθηκαν με λαδί και έτριψαν φιλικότατα ο ένας τον άλλον, έπειτα δεν γνωρίζω τι έπαθαν και όρμησαν με την κεφαλή χαμηλωμένη και άρχισαν να αλληλοσπρώχνονται και να συγκρούουν τα μέτωπα τους. Να!, εκείνος άρπαξε τον άλλον από τα πόδια και τον έριξε κάτω και δεν τον αφήνει να σηκωθεί αλλά τον ωθεί κάτω με ορμή ! Τώρα δε αφού τον καβαλίκευσε, τον κρατά μεταξύ των σκελών του, πέρασε τον βραχίονα του κάτω από τον λαιμό του, και ο άλλος τον χτυπά ελαφρά στον ώμο του ζητώντας τον να τον αφήσει..!

Οι άλλοι εδώ που βλέπω ορμούν τώρα ο ένας στον άλλο με ΠΥΞ (μπουνιές) και ΛΑΞΤΙΜΑΤΑ! (κλωτσιές)!  Μάλιστα ο επιβλέπων αυτούς δεν τους χωρίζει αλλά τους παρακινεί και επαινεί εκείνον που χτύπησε τον άλλον!!  Άλλοι πιο δίπλα ευρίσκονται σε μεγάλη κίνηση πηδούν ψηλά και λακτίζουν στον αέρα !!  Θέλω να μάθω λοιπόν για ποιον λόγο έχουν τρελαθεί αυτοί οι άνθρωποι και τα κάνουν αυτά.». 

Η απάντηση του Σόλωνα ήταν αυτή:

- «Δεν γίνονται αυτά από τρέλα, ούτε με διάθεση να προσβάλει ο ένας την αξιοπρέπεια και την τιμή του άλλου, χτυπιούνται μεταξύ τους και κυλιούνται στην λάσπη, και ρίχνουν ο ένας σκόνη στον άλλο. Αυτό που κάνουν έχει κάποια χρησιμότητα και απόλαυση, και δυναμώνει πολύ τα σώματα τους. Αν μάλιστα μείνεις ένα διάστημα στην Ελλάδα, όπως ελπίζω ότι θα κάνεις, πριν περάσει πολύς καιρός θα είσαι και εσύ ένα από τους λασπωμένους ή σκονισμένους. Τόσο ευχάριστο θα βρεις αυτό το πράγμα».

Μια νίκη στους Ολυμπιακούς Αγώνες στην αρχαιότητα εξασφάλιζε στον κάτοχό της δόξα, φήμη, τιμητικές διακρίσεις αλλά και υλικές απολαυές . Συνήθως οι ολυμπιονίκες ανεβασμένοι πάνω σε στολισμένο άρμα έμπαιναν στις πόλεις τους περνώντας μέσα από ένα τμήμα του τείχους της πόλης, που κατεδαφιζόταν ειδικά για τον σκοπό αυτό.

Το γκρέμισμα του τείχους είχε συμβολική σημασία, καθώς η πόλη που έβγαζε ολυμπιονίκες θεωρητικά δεν είχε ανάγκη από αμυντικά οχυρωματικά έργα, αφού την προστασία της σε περίπτωση κινδύνου θα την αναλάμβαναν αυτοί που θεωρούνταν ημίθεοι.

Χαρακτηριστική είναι η αφήγηση του Πινδάρου στον Ολυμπιονίκη Διαγόρα από την Ρόδο, ο οποίος έζησε τον 5ο π.Χ. αιώνα, και είχε ανακηρυχθεί νικητής σε τέσσερις πανελληνίους αγώνες. Οι τρεις υιοί του ήταν και αυτοί σπουδαίοι αθλητές, και κατάφεραν την ίδια μέρα και οι τρεις να στεφανωθούν νικητές σε διαφορετικά αγωνίσματα των Ολυμπιακών αγώνων. Όταν έγινε αυτό οι γιοι του έβγαλαν τα στεφάνια από τα κεφάλια τους και τα τοποθέτησαν στο κεφάλι του πατέρα τους, κάνοντας στο στάδιο τον γύρο του Θριάμβου, υπό τις ιαχές του κόσμου:

«Κάτθανε Διαγόρα. Ουκ εις τον Όλυμπον αναβήσει» δηλαδή, «πέθανε τώρα Διαγόρα. Ποία άλλη καλύτερη στιγμή περιμένεις; Δεν μπορεί δα να γίνεις Ολύμπιος θεός». Και πράγματι ο γέροντας πέθανε από τη συγκίνηση της μεγάλης χαράς.....

(1) Λέγεται πως οι αθλητές αγωνίζονταν υποχρεωτικά γυμνοί εξαιτίας ενός περιστατικού με την Καλλιπάτειρα. Η Καλλιπάτειρα ήταν κόρη του ονομαστού Ολυμπιονίκη Διαγόρα, αδελφή των επίσης Ολυμπιονικών, Δαμάγητου, Aκουσίλαου και Δωριέα. Ο γιός της Πεισίδωρος και ο ανιψιός της Ευκλέας, αγωσίστηκαν επίσης σε Ολυμπιακούς αγώνες στο αγώνισμα της πάλης.Η Καλλιπάτειρα παρά το Νόμο που απαγόρευε στις γυναίκες να εισέρχονται στο στάδιο και να παρακολουθούν τους αγώνες, με ποινή να γκρεμιστεί ως παραβάτιδα, από την κορυφή του απόκρημνου βουνού της Ήλιδας Τυπαίου , τόλμησε και μπήκε στο στάδιο, μεταμφιεσμένη σε γυμναστή. Ήθελε πολύ να βρεθεί κοντά στο γιο της την ώρα του θριάμβου, τόσο βέβαιη ήταν για την νίκη του. Όταν ο αγώνας τέλειωσε και ο γιος της στεφανώθηκε νικητής, έτρεξε κοντά του προδόθηκε όμως καθώς από την μεγάλη της χαρά, σε μια απότομη κίνηση της φάνηκε το στήθος της. Εξαιρίας του παραπτώματος της αυτού οδηγήθηκε μπροστά στους ελλανοδίκες, για να ακούσει την φοβερή ποινή που θα της επέβαλαν. Οι ελλανοδίκες όμως την συγχώρεσαν γιατί ήταν κόρη, μητέρα και θεία Ολυμπιονικών. Από τότε επικράτησε η συνήθεια , οι αθλητές και οι γυμναστές να είναι γυμνοί μέσα στο στίβο.