Χειμερινό ηλιοστάσιο, Η εορτή των Ποσιδείων, τα Αλώϊα και, τα Διονύσια εν Αγροίς, στην αρχαία Ελλάδα.

 

Για αιώνες οι άνθρωποι υπολόγιζαν τον χρόνο, τους μήνες και τις εποχές παρατηρώντας τον ουρανό, τον ήλιο, το φεγγάρι και τα αστέρια. Ο κύκλος του χρόνου χαρακτηρίζεται από την εναλλαγή των εποχών, άνοιξη, καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειµώνας και πάλι άνοιξη.  

Ο ήλιος, με την ανατολή και τη δύση του καθόριζε τις ζωές των ανθρώπων περισσότερο από κάθε άλλο, σε εποχές όπου το φως υπήρχε μόνο όσο ο ήλιος ήταν ψηλά και όπου μόνο όσο υπήρχε φως μπορούσαν να γίνονται οι απαραίτητες εργασίες προς επιβίωση, το τόσο σημαντικό αυτό άστρο για τη ζωή στη γη έπαιρνε ιερές διαστάσεις. Για αυτό τον λόγο, ναοί και τεράστια μνημεία ανεγέρθηκαν πλήρως προσανατολισμένα και ευθυγραμμισμένα με τον ήλιο,  τις ισημερίες και τα ηλοστάσια.

Τα δύο Ηλιοστάσια (Θερινό και Χειμερινό) και οι δύο Ισημερίες (Εαρινή και Φθινοπωρινή) είναι οι ιδιαίτερες ημέρες του «ενιαυτού», δηλαδή του ετήσιου κύκλου, που σηματοδοτούν την αφετηρία των ισάριθμων εποχών. Σε αυτές τις ιερές ημέρες του έτους, είχαν καθιερωθεί διάφορες  γιορτές, δρώμενα και τελετουργίες, που χαρακτήριχαν την κάθε εποχή. 

Η διάβαση από τη µια εποχή στην άλλη, από το φώς στο σκοτάδι, από το κρύο στην ζέστη, γεννούσε το φόβο και τη ελπίδα, το πέρασµα από το παλαιό στο καινούριο, επέβαλε την τήρηση καθορισµένων τελετουργικών πράξεων, ώστε να  παρακληθεί το θείο να ευλογήσει τη γονιθμότητα της γης.  Σκοπός των δρωµένων αυτών πέρα από αναγγελτικός και ευετηριακός ήταν και «αποτρεπτικός», δηλαδή να αποτρέψει το κακό και την αφορία και να εκβιάσει τη φύση να βλαστήσει και να πέσει ευφορία.

Το φως του ήλιου  παρέχει την απαραίτητη ενέργεια  στα φυτά ώστε αυτά να φωτοσυνθέσουν και να παρέχουν στους ανθρώπους και στη φύση τους απαραίτητους καρπούς. Η ευφορία ήταν γενική και αφορούσε όλη την κοινότητα, ανθρώπους, ζώα, γη. Σύµφωνα µε τις πανανθρώπινες δοξασίες «η γη είναι µητέρα όλων των ανθρώπων. Όλοι επιστρέφουν εκεί µε το θάνατό τους, για να γίνουν και πάλι νέοι µέσα στο µητρικό κόλπο». Και εάν η γη είναι η μητέρα, ο ήλιος είναι ο πατέρας. Το φως του Ηλιου σε ένα συμβολικό ανθρώπινο επίπεδο,  αποτελούσε πλέον το κατεξοχήν μέσο πνευματικό μέσω κάθαρσης και εξαγνισμού.

Στο χειμερινό ηλιοστάσιο, η επικράτηση του Ήλιου, που μοιάζει συνεχώς να αποδυναμώνει, μέχρι το Χειμερινό Ηλιοστάσιο, είναι το σημαντικότερο φυσικό γεγονός του Χειμώνα και συνοδεύεται από πάρα πολλές γιορτές και έθιμα σ’ όλο τον κόσμο, που σήμερα έχουν ταυτιστεί σχεδόν απόλυτα με τα Χριστούγεννα.

Στην αρχαία Ελλάδα, δεν υπάρχουν στοιχεία για εορτασμούς των Ηλιοσταστίων και των Ισημεριών ως τέτοιες, υπήρχαν όμως  τις ημερομηνίες αυτές διάφορες εορτές θεοτήτων και τελετουργιών. O μήνας που αντιστοιχούσε στον Δεκέμβριο (χειμερινό ηλιοστάσιο) ήταν ο Ποσειδεώνας. Την εποχή αυτή εόρταζαν την  εορτή του Ποσειδώνος,  ως επί το πλείστον κατά το πρώτο και δεύτερο δεκαήμερο του Ποσειδεώνος, για αυτό τον λόγο και ο μήνας πήρε το όνομα του από τον Θεό της Θάλασσας, και των σεισμών.

Αυτή η εορτή «πέφτει» κοντά στην χειμερινή τροπή του ηλίου, και το τελετουργικό χαρακτηρίζεται από ευθυμία και ελευθερία, ανήκει στο γενικό τύπο των εορτασμών των χειμερινών τροπών του ηλίου, που ήταν γνωστές σε όλο τον κόσμο. Δεν είναι η μοναδική ιεροτελεστία που απευθύνεται στον Ποσειδώνα κατά τη διάρκεια του έτους, ούτε και η μοναδική μεγάλη εορτή του Ποσειδώνος. Ο Ποσειδών ομοιάζει με τη Δήμητρα και διαφέρει από κάποιες άλλες θεότητες, που κατέχουν τον κύκλο των εορτών που εκτείνονται στις εποχές.

Η Χειμερινή εορτή του Ποσειδώνος ασχολείται με την αγροτική γονιμότητα. Η υπαίθρια τοποθεσία, οι τίτλοι του θεού, και πάνω απ ‘όλα το επαναλαμβανόμενο ζεύγος του με τη Δήμητρα, δεν αφήνουν περιθώρια για αμφιβολίες. Το γλέντι, που συχνά περιγράφεται ως πλούσιο και παρατεταμένο, υπερβαίνει κατά πολύ τον κανόνα για τις δημόσιες εορτές, (Ελευσίνα, Δήλο, Θεσσαλία, Πελλήνη, Αίγινα, Λίνδο). Πυρές ανάβουν στην Ελευσίνα και το Άργος, αλλά όχι παντού, σίγουρα όχι στη Δήλο, αλλιώς οι καταγραφές θα ανέφεραν καυσόξυλα, οι πυρές είναι ένα φυσικό, αλλά όχι αναγκαίο παρεπόμενο.

Ο Ποσειδώνας φαίνεται πως σχετίζεται με τα Αλώα, μία γυναικεία γιορτή της Αθήνας και της Ελευσίνας που γινόταν την ίδια εποχή, προς τιμή της Δήμητρας, της Κόρης (Περσεφόνη) και του Διονύσου, η οποία φαίνεται πως σχετίζεται και με τον Ποσειδώνα. Τα Αλώα ήταν γιορτή γυναικεία με ελευθεροστομία και με τελετές που είχαν τη σημασία της πρόκλησης γονιμότητας και ευφορίας. Γι’ αυτούς τους λόγους, οι γυναίκες κρατούσαν στα χέρια τους ομοιώματα αντρικών και γυναικείων γεννητικών οργάνων και πανηγύριζαν άσεμνα.

Για την προέλευση της λέξης «Αλώα» υπάρχουν πολλές εκδοχές: ο ατθιδογράφος Φιλόχορος σχετίζει τη λέξη με το άλως = αλώνι, ενώ ο σχολιαστής του Λουκιανού αναφέρει ότι προέρχεται από τη λέξη αλωαί = φυτείες αμπελιών.

Το τελετουργικό της γιορτής απαιτούσε την ετοιμασία ενός πλούσιου τραπεζιού, όπου παρετίθεντο διαφόρων ειδών τρόφιμα, εκτός εκείνων που απαγορεύονταν στα Μυστήρια, δηλαδή αυγά, ρόδια, μήλα, πτηνά και ορισμένα είδη ψαριών. Οι άνδρες δεν επιτρεπόταν να λάβουν μέρος στα Αλώα, πλην μερικών αρχόντων που επέβλεπαν τις τελετές.

Η γιορτή ήταν νυχτερινή και από τον 4ο αι. π.Χ. συμμετείχαν σ’ αυτή και πολλές εταίρες, και οι γυναίκες είχαν την άδεια να αισχρολογούν μεταξύ τους. Ακόμη και η ίδια η ιέρεια τριγυρνούσε ανάμεσά τους και ψιθύριζε στις παντρεμένες να βρουν εραστές. Για λόγους ενίσχυσης της γονιμότητας, είχαν μαζί τους ομοιώματα γυναικείων και ανδρικών γεννητικών οργάνων, ενώ υπήρχαν πάνω στο τραπέζι και γλυκίσματα με το ίδιο σχήμα. Τα ομοιώματα αυτά, μετά το τσιμπούσι, μπήγονταν στο χώμα, γιατί πίστευαν ότι μ’ αυτό τον τρόπο αυξανόταν η καρποφορία της γης. Σε όλη τη διάρκεια της τελετής, οι γυναίκες έπιναν πολύ κρασί και ίσως χόρευαν οργιαστικούς χορούς.

Τα Αλώϊα του Ποσειδεώνος, περιλάμβαναν πομπή για τον Ποσειδώνα (Παυσ. Aττ. α. 76), αλλά δεδομένου ότι αυτή η Ελευσίνια εορτή, απευθυνόταν, πιο εμφανώς στη Δήμητρα και στο τα ειδικά χαρακτηριστικά της θα είναι δύσκολο να ερμηνευτούν, σε σχέση με τις άλλες εορτές του Ποσειδώνος.

Ο Ποσειδώνας πριν γίνει θεός της θάλασσας λατρευόταν ως χθόνιος θεός (Γαιήοχος) και θεός της βλάστησης, με το όνομα Ποσειδώνας Φυτάλμιος, δηλαδή γονιμοποιός. Πρόκειται για μια αρχέγονη μορφή του Ποσειδώνα, της προσωποποίησης των γλυκών νερών που γονιμοποιούν τη γη. Στην Ελευσίνα, ο Ποσειδώνας, λαμβάνει τα προσωνύμια– Πατήρ, Προσβατήριος, και Θεμελιούχος – πολύ πιθανό να ανήκουν στους εορτασμούς των Αλώϊων.

Η εορτή με το όνομα Αλώϊα, δεν μαρτυρείται πουθενά αλλού εκτός από την Ελευσίνα, συνεπως φαίνεται πως τα Αλώϊα, σχετίζονται με συγκεκριμένες τελετές της Δήμητρας στις τοπικές εκδόσεις των δύο εορτών που εορτάζονταν ευρέως κατά το μήνα Ποσειδεώνα, τα Διονύσια εν Αγροίς και τα Ποσίδεια. Όλα τα στοιχεία μας δεικνύουν τα Αλώϊα ως μια ευκαιρία για τη γενική απόλαυση παρόλο που ήταν εορτή γονιμότητος.

Ο Ποσειδών και η Δήμητρα λειτουργούν συπληρωματικά. Ο Ποσειδών είναι σαγηνευτής – γόης , είναι ο θεός των πηγών και των ποταμών, οι γυναίκες του κατά κανόνα υποκύπτουν ενώ κάνουν μπάνιο ή άντλούν νερό, το είδος του θεού του ποταμού είναι ένας αχαλίνωτος ταύρος. Αλλά και το τελετουργικό, αντιμετωπίζει τον Ποσειδώνα ως δύναμη παραγωγική, αυτό μαρτυρούν τα επίθετα, Φυτάλμιος, Γενέσιο, Πατήρ, κ.τ.λ., όπως ερμηνεύθηκαν παραπάνω.

Οι μύθοι και το τελετουργικό αντικατοπτρίζουν το ίδιο «πιστεύω». Τα ορμητικά νερά είναι η αλαζονική ανδρική εξουσία, όπως ακριβώς και οι αγροί που θα γονιμοποιήσει είναι τα παραγωγικά θηλυκά. Τόσο το νερό όσο και οι αγροί, δηλ. τόσο ο Ποσειδώνας όσο και η Δήμητρα, μπορεί να λειτουργήσει με συμπαθητική μαγική μυστικότητα. Οι τελετές της χειμερινής μας εορτής ξεσηκώνουν τον Ποσειδώνα για να φέρει τα ορμητικά νερά, και εδώ θα ήταν χρήσιμο να εξετάσουμε εν συντομία και τις συμπληρωματικές τελετές στη λατρεία της Δήμητρας.

Τέλος θα πρέπει να αναφερθεί πως αυτή την εποχή εορτάζονται και τα κατ’ αγρούς Διονύσια (Διονύσια εν αγροίς). Το βασικό χαρακτηριστικό των εορτασμών είναι μια πομπή που συνοδεύει έναν φαλλό τον οποίο οι λατρευτές βαστούν ψηλά δεν υπάρχει αμφιβολία ’οτι αυτό αποσκοπούσε αρχικά στην προώθηση ή την ενθάρρυνση της ευφορίας του φθινοπωρινού σπόρου των καλλιεργειών που μόλις είχε φυτευτεί στη γή ή γενικώς στην ευφορία της γης που αυτό τον καιρό μοιάζει να βυθίζεται σε νάρκη.

Πότε άρχισε η ιδιαίτερη συσχέτιση με τον Διόνυσο δεν μας είναι γνωστό. Το τελετουργικό της ευφορίας των καλλιεργειών στην νάρκη του χειμώνος είναι κατά πάσα πιθανότητα κατά πολύ αρχαιότερο από την λατρεία του Διονύσου στην Αττική και αρχικώς δεν είχε καμμία σχέση με τον οίνο. Η εποχή του τρύγου έχει περάσει και ολοκληρωθεί πριν από τρεις μήνες και ο νέος οίνος δεν είναι ακόμη έτοιμος ώστε να ανοιχτούν οι πίθοι αυτό το αφήνουν για τα Πιθοίγια, δύο μήνες μετέπειτα.

Παρόλα αυτά κατά την διάρκεια των κατ’ αγρών Διονυσίων επικρατεί η ευθυμία και γίνεται μεγάλη κατανάλωση οίνου, στους Ιστορικούς χρόνους υπάρχει η αντίληψη ότι αυτές οι εορτές τελούνται προς τιμήν του Διονύσου. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς συνδέθηκαν για πρώτη φορά οι δραματικές παραστάσεις με κάποιους ή με όλους αυτούς τους εορτασμούς των κατ’ αγρών Διονυσίων.

Μικρά ή κατ’ αγρούς Διονύσια Τελούνταν στην Αθήνα και στους γύρω δήμους. Μια αγροτική πομπή μετέφερε ένα κάνιστρο (κανηφόροι) και πίσω της ακολουθούσε μια άλλη πομπή μεταφέροντας ένα φαλλό. Ακολουθούσαν λαϊκές διασκεδάσεις, χοροί , τραγούδια, πειράγματα κλπ. Από την αρχή τού 5ου αι. οι πλούσιοι Δήμοι, παράλληλα με αυτές τις εκδηλώσεις, διοργάνωναν και δραματικές παραστάσεις.

Κατά  το χειμερινό Ηλιοστάσιο, εόρταζαν  επίσης την Γέννηση του «Τριεσπέρου» Ηρακλέους, του «Υιού του Φωτός», που, κατά την μυθολογία, για την σύλληψη του ο Ζευς ακινητοποίησε επί τρεις νύκτες την ροή του χρόνου.

Τον ίδιο μήνα τέλος, τον Πυανεψιών, τελούνταν επίσης τα Θεσμοφορία ένα τοπικό γιορταστικό τριήμερο στην αρχαία Αθήνα που αποτελείτο από τις επί μέρους γιορτές Άνοδος, Νηστεία και Καλλιγένεια.

Πηγές:

 - «Το Φεστιβάλ του Ποσειδώνα στο Χειμερινό Ηλιοστάσιο», του Noel  Robertson, The Classical Quarterly, New Series, Vol. 34, Νο. 1 (1984), 1-16.

- Άρθρο του Ορέστη Πυλαρινού: https://athenianyear.wordpress.com/