Επιθυμίες, ευδαιμονία, και χειραγώγηση των μαζών (Thomas Hobbes, George Orwell, Aldous Leonard Huxley).

«Είμαι έτοιμος να κάνω το τελευταίο μου ταξίδι, ένα τεράστιο άλμα στο σκοτάδι».

Thomas Hobbes  (τα τελευταία του λόγια)

.

O Thomas Hobbes  (05/04/1588 – 04/12/1679)  ήταν Άγγλoς φιλόσοφος, και ένας από τους πρώτους διανοητές-θεμελιωτές του σύγχρονου κράτους και ιδρυτής της πολιτικής φιλοσοφίας.

Για τον Hobbes,  ο άνθρωπος είναι μία αυτόματη μηχανή και  διακατέχεται από μία μηχανιστική – υλιστική αντίληψη. Ο  άνθρωπος δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένα αυτόματο, μια μηχανή δηλαδή με εξαρτήματα όπως όλες οι μηχανές που είναι τα όργανα της. Η ανθρώπινη μηχανή έχει ως σκοπό την συνέχιση της λειτουργίας της, και υπό αυτό το πρίσμα εκτελούνται όλες τις οι λειτουργίες της.

Κατά συνέπεια, και οι ψυχολογικές αντιδράσεις του ανθρώπου ερμηνεύονται ως νομοτελειακά αποτελέσματα των παθών από τα από τα οποία κυριαρχείται. Σύμφωνα με την θεωρία του, η υλιστική μεταφυσική και η αισθησιοκρατική ψυχολογία δίδασκαν ότι αυτή η ορμή της αυτοσυντήρησης είναι προσανατολισμένη στη διατήρηση και την προαγωγή της ατομική ύπαρξης. Η εγκόσμια ευδαιμονία δεν έγκειται στην ηρεμία ενός ικανοποιημένου πνεύματος, γιατί δεν υφίσταται κανένας απώτατος μεταφυσικός σκοπός και κανένα ύψιστο αγαθό. Όλα τα άλλα μέσα αποτελούν απλώς μέσα για την επίτευξη του ανώτατου υλικού σκοπού.

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει: «Η ευδαιμονία είναι η διαρκής πορεία της επιθυμίας από το ένα αντικείμενο στο άλλο, όπου η απόκτηση του πρώτου δεν είναι παρά ο δρόμος για το επόμενο. Αυτό οφείλεται στο ότι σκοπός της ανθρώπινης επιθυμίας δεν είναι μια μοναδική και στιγμιαία απόλαυση, είναι αντίθετα η εξασφάλιση της ικανοποίησης και των μελλοντικών επιθυμιών διαπαντός. Συνεπώς, οι θεληματικές πράξεις και οι διαθέσεις όλων των ανθρώπων τείνουν όχι μόνο στην κατάκτηση, αλλά και στην εξασφάλιση μιας ευτυχισμένης ζωής».

Ο Hobbes θεωρεί τον άνθρωπο ως ένα εγωιστικό ον που σκοπό έχει μόνο τη συνέχιση της ύπαρξης του, αυτή είναι και η μόνη αξία που του αναγνωρίζει, η αυτοσυντήρηση. Υπό αυτή την έννοια υιοθετεί μια ντετερμινιστική αντίληψη για την ανθρώπινη συμπεριφορά η οποία περιορίζει την ελευθερία βούλησης, δεσμεύοντας την στην υπηρεσία της συντήρησης του ανθρώπινου οργανισμού.

Τα εγωιστικά κίνητρα υπό τα οποία δρα το ανθρώπινο ον το βάζουν απευθείας σε μια ανταγωνιστική θέση με τα υπόλοιπα όντα, καθώς αυτό, όπως και τα άλλα, προσπαθεί να διασφαλίσει την αυτοσυντήρηση του με την απόκτηση δύναμης, και η απόκτηση δύναμης δημιουργεί επιθυμία για περισσότερη δύναμη.

Για τον   Hobbes ο άνθρωπος δεν έχει αγαθή φύση αλλά είναι εκ φύσεως εγωιστής και ηδονιστής. Το γεγονός ότι τα ανθρώπινα κίνητρα οδηγούνται, σύμφωνα με τη φύση τους, από προσωπικό συμφέρον, θα μπορούσε να είχε καταστροφικές συνέπειες. Ανεξέλεγκτοι, οι άνθρωποι, και καθοδηγούμενοι από την εσωτερική δυναμική τους, το πιθανότερο είναι πως θα αλληλοκαταστραφούν.

Κάθε άνθρωπος, σύμφωνα με τον Αγγλο φιλόσοφο, δεν έχει άλλη επιλογή από το να συσσωρεύει δύναμη για να διασφαλίζει την αυτοσυντήρησή του, εξαιτίας του φόβου ότι, αν δεν το κάνει ο ίδιος, θα το κάνει κάποιος άλλος, και έτσι θα βρεθεί στο έλεος του άλλου. Η φύση, βέβαια, έχει κάνει τους ανθρώπους ίσους ως προς τις ικανότητες του σώματος και του νου, διότι και ο πιο αδύναμος έχει τη δύναμη να σκοτώσει τον δυνατότερο, είτε με δόλο είτε συνασπιζόμενος με άλλους.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, αν δύο άνθρωποι «επιθυμούν το ίδιο πράγμα, χωρίς εντούτοις να μπορούν αμφότεροι να το αποκτήσουν, γίνονται εχθροί. Και στην πορεία προς το σκοπό τους (που είναι κυρίως η αυτοσυντήρηση, αλλά και ορισμένες φορές η ευχαρίστησή τους μόνο) προσπαθούν να καταστρέψουν ή να υποτάξουν ο ένας τον άλλο σε ένα ανελέητο Δαρβίνειο αγώνα επιβίωσης και επικυριαρχίας ».

Οι πρωταρχικές αιτίες διαμάχης που προέρχονται από τη φύση του ανθρώπου είναι τρεις:

1. ο ανταγωνισμός
2. η δυσπιστία και
3. η δόξα.

Η φύση διαιρεί τους ανθρώπους και τους προτρέπει να αλληλοσυγκρούονται και να αλληλοεξοντώνονται. Στην ουσία, ο αχαλίνωτος στη φυσική κατάσταση εγωισμός πρέπει να πειθαρχηθεί από μία ανώτερη ρυθμιστική αρχή, έτσι ώστε να συμπέσει η ατομική ωφέλεια με την ωφέλεια του συνόλου. Επικρατεί, λοιπόν, μία κατάσταση «πολέμου των πάντων εναντίον πάντων»  ή διαρκούς απειλής

Πολέμου, όπου «κάθε άνθρωπος είναι εχθρός κάθε άλλου ανθρώπου». Σε

μία τέτοια κατάσταση «...μόνο το υπέρτατο κακό έχει θέση, δηλαδή ο διαρκής

φόβος και ο κίνδυνος του βίαιου θανάτου. Ο ανθρώπινος βίος είναι μοναχικός,

ενδεής, βρωμερός, κτηνώδης και βραχύς».

Η προσπάθεια για αποφυγή της βίας, αναγκάζουν τον άνθρωπο να αποδεχθεί το «κοινωνικό συμβόλαιο» που ο Hobbes προτείνει, με το όνομα Λεβιάθαν. Είναι ο  αμοιβαίος φόβος που προκύπτει μεταξύ ατόμων που βρίσκονται στην ίδια κατάσταση αποτελεί βασική προϋπόθεση του συμβολαίου καθώς κάθε συμβόλαιο ή σύμβαση συνάπτεται μεταξύ ίσων, τυπικά τουλάχιστον, ατόμων.

Το άτομο εκχωρεί τα προ- κοινωνικά (φυσικά) του δικαιώματα, για να αποφύγει

το μαρτύριο της ανασφάλειας. «Η φωνή της αυτοσυντήρησης τον παρακινεί

να επινοήσει τρόπους δραπέτευσης από την αρχέγονη ελευθερία,  αντίτιμο

της  οποίας είναι ο θάνατος».  Κάθε ατομική εξουσία εκχωρείται και,  σύμφωνα

με μια σύμβαση («συμβόλαιο »)  που υπογράφουν όλοι με όλους ,  μεταβιβάζεται

σε ένα μόνο πρόσωπο ή σε ομάδα προσώπων.  

Η αμοιβαιότητα είναι καθοριστικός όρος του συμβολαίου : «Η αμοιβαία μεταβίβαση δικαιώματος είναι το λεγόμενο κοινωνικό συμβόλαιο». Μ’ αυτόν τον τρόπο  της αμοιβαίας εκχώρησης και μεταβίβασης εξουσιών προκύπτει ο ανώτατος άρχων,  η πολιτική κοινότητα,  ο Leviathan-κράτος.

Το συμβόλαιο καταλήγει σε κοινότητα κυρίαρχου – υπηκόου. Από τη στιγμή

Της εγκαθίδρυσης του κυρίαρχου,  η εξουσία του δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. 

Στο εξής όλοι υποτάσσονται, άνευ όρων, σ’  αυτόν. Το  μόνο δικαίωμα που

Διατηρούν τα άτομα είναι το  αναφαίρετο δικαίωμα  της αυτοάμυνας

σε άμεση επίθεση. 

Η βασικότερη δέσμευση του κυρίαρχου απέναντι

στους υπηκόους του αφορά στην προστασία της ζωής τους,  ενώ αναγκαία

προϋπόθεση της ενδοκρατικής γαλήνης συνιστά η ευμάρεια . «Αν και

οι υπήκοοι εμφανίζονται απογυμνωμένοι από κάθε δικαίωμα πολιτικής

συμμετοχής, ωστόσο διατηρούν αξιόλογες ελευθερίες στη σφαίρα

της οικονομικής  δραστηριότητας και της ιδιωτικής ζωής»...

Το σημαντικό στοιχείο είναι ότι αυτό το Κράτος έχει το μονοπώλιο της βίας και της απόλυτης εξουσίας. Γράφει σε κάποιο σημείο:

«Ιδού, λοιπόν, η γένεση εκείνου του μεγάλου Λεβιάθαν, ή μάλλον (για να μιλήσουμε με μεγαλύτερο σεβασμό) εκείνου του θνητού θεού, στον οποίο οφείλουμε, ύστερα από τον αθάνατο θεό, την ειρήνη και την διαφέντεψή μας.

Η πολιτική εξουσία θα πρέπει να είναι τόσο µεγάλη όσο µεγαλύτερη θα µπορούσαν ποτέ να τη φαντασθούν οι άνθρωποι. Κατά τη γνώµη κάποιων αυτή η απεριόριστη εξουσία θα προκαλούσε πολλά δεινά, αλλά τα δεινά που θα προκαλούσε η έλλειψή της, που είναι ο διαρκής πόλεµος όλων εναντίον όλων, είναι πολύ χειρότερα. Η κατάσταση του ανθρώπου σ’ αυτή τη ζωή δεν θα είναι ποτέ απαλλαγµένη δυσχερειών. ∆εν µπορεί όµως να υπάρξει µεγαλύτερη δυσχέρεια σε µια κοινωνία από εκείνη που προκύπτει από την ανυπακοή των υπηκόων και από την καταπάτηση εκείνων των συµφωνιών πάνω στις οποίες η ίδια η κοινωνία οφείλει την ύπαρξή της….

Το κράτος είναι ένα πρόσωπο του οποίου η βούληση πρέπει να κατισχύει, σύµφωνα µε τη συνθήκη που το έφτιαξε, ως βούληση πάντων των υπολοίπων και το οποίο δύναται να κάνει χρήση όλων των δυνάµεων και όλων τους των µέσων, προκειμένου να εξασφαλίζει την ειρήνη και το κοινό καλό».

Ο φόβος το αίσθημα ανασφάλειας  και ικανοποίησης των αρχέγονων παθών του πρωτόγονου  αλλά και του «πολιτισμένου» ανθρώπου είναι τα κίνητρα για την δημιουργία του κοινωνικού συμβολαίου καθώς επίσης και για την τήρησή του. 

Με το συμβόλαιο αυτό εκχωρούν δικαιώματα σε έναν άνθρωπο, ή σε μία ομάδα ανθρώπων και δημιουργούν την κρατική εξουσία, τον Κυρίαρχο. Το αντάλλαγμα που κερδίζουν είναι  η εξασφάλιση της ειρήνης και της ασφάλειας, έναντι της κοινωνικής βίας ή της τρομοκρατίας ..…

Συνδυάστε τα παραπάνω με  τις απόψεις των George Orwell και του Aldous Leonard Huxley οι οποίες περιγράφονται στα αντίστοιχα βιβλία τους, «1984» (Τζωρτζ Όργουελ) και «Θαυμαστός Νέος Κόσμος» (Άλντους Χάξλεϋ), τα οποία  πραγματεύονται το ζήτημα του μελλοντικού ολοκληρωτισμού, που μπορεί να προκύψει από την καταστολή, τον έλεγχο της συμπεριφοράς και τη μετατροπή των ανθρώπων σε άβουλα και ανελεύθερα όντα....

Ο Neil Postman, στο βιβλίο του «Διασκέδαση μέχρι θανάτου» («Δρομέας», 1998) αναλύει το σύγχρονο Αμερικανικό πολιτισμό ως μια παραλλαγή του μέλλοντος που είχε προβλέψει ο Χάξλεϊ. Ο Postman κάνει μια σύγκριση της προφητικής δύναμης του Οργουελικού «1984» και του «Θαυμαστού καινούργιου κόσμου» του Χάξλεϊ:

• Ο Οργουελ προειδοποιούσε ότι κάποια στιγμή θα επιβληθεί ένας έξωθεν αυταρχισμός. Αντιθέτως, για τον Χάξλεϊ δεν χρειάζεται Μεγάλος Αδελφός για να στερηθεί η ανθρωπότητα την αυτονομία, την ωριμότητα και την ιστορική της μνήμη. Εκείνος πίστευε ότι σιγά σιγά οι άνθρωποι θα καταλήξουν να αγαπούν την καταπίεσή τους, να λατρεύουν την τεχνολογία και να αποδομήσουν την ικανότητά τους για σκέψη.
• 
  Τον Οργουελ τον φόβιζαν οι άνθρωποι που θα απαγόρευαν τα βιβλία. Τον Χάξλεϊ τον φόβιζε το γεγονός ότι δεν θα υπήρχε λόγος να απαγορευτεί ένα βιβλίο, γιατί δεν θα βρισκόταν άνθρωπος πρόθυμος να διαβάσει.
• 
  Ο Οργουελ φοβόταν εκείνους που θα μας στερούσαν την πληροφόρηση.
  Ο Χάξλεϊ φοβόταν εκείνους που θα μας υπερπληροφορούσαν τόσο, ώστε να καταντήσουμε πλάσματα παθητικά και εγωιστικά.
• 
  Ο Οργουελ φοβόταν ότι η αλήθεια θα φυλασσόταν μυστική. Ο Χάξλεϊ φοβόταν ότι η αλήθεια θα πνιγόταν σε έναν ωκεανό σύγχυσης.
• 
  Ο Οργουελ φοβόταν ότι θα αναπτύσσαμε πολιτισμό υποτέλειας. Ο Χάξλεϊ φοβόταν ότι θα αναπτύσσαμε πολιτισμό κοινοτοπίας...

Ο Οργουελ φοβόταν ότι θα μας καταστρέψουν αυτά που μισούμε. Ο Χάξλεϊ φοβόταν ότι θα μας καταστρέψουν αυτά που αγαπάμε....

 

Το ερώτημα που προκύπτει μετά από όλα αυτά όπως το έθεσε ο Albert Einstein είναι : « Όλη η περιβόητη τεχνολογική μας πρόοδος -ο ίδιος ο πολιτισμός μας- είναι σαν ένα τσεκούρι στα χέρια ενός ψυχοπαθούς;»

Το σημερινό αδιέξοδο που προκύπτει από τις πολυδιάστατες κρίσεις είναι πρωτοφανές.. Σύμφωνα με τον Carl Jung (Το αρχέτυπο του ολοκληρωτισμού) :    

«Όταν δημιουργούνται νέες καταστάσεις, απρόβλεπτες από τις παλιές συμβατικότητες, τότε, το ανθρώπινο όν που η ρουτίνα το είχε κρατήσει σε κατάσταση ασυνειδησίας, γεμίζει από πανικό, ακριβώς σαν ένα ζώο, και με αποτελέσματα το ίδιο απρόβλεπτα...

....Σε κάθε λαό, η ήττα και η κοινωνική καταστροφή αυξάνουν το αγελαίο ένστικτο. Η έλλειψη προσανατολισμού στο συνειδητό, αντισταθμίζεται με το αρχέτυπο της τάξης στο ασυνείδητο. Μέσα σε συνθήκες απόγνωσης, πανικού και φόβου, ελκόμαστε από σύμβολα τάξης, από "φύρερ", από "σωτήρες", από μοντέλα "ολοκληρωτικού κράτους", που θα αναλάβει την ευθύνη – για λογαριασμό μας. Αν όμως τα σύμβολα της τάξης δεν αφομοιωθούν από το συνειδητό, οι δυνάμεις που εκφράζονται μέσα από αυτά, θα συσσωρευτούν σε επικίνδυνο σημείο. Στις συνθήκες διάχυτου φόβου, το άτομο εξαφανίζεται ολοκληρωτικά και κυριαρχεί ένα γενικό αμόκ, μια παγκόσμια και μοιραία δύναμη, που ενάντια στη συντριπτική της επίδραση, το άτομο είναι ανίκανο να αμυνθεί. Αυτές οι συνθήκες δημιουργούν τους όχλους. Όμως, ο όχλος είναι από τη φύση του πάντα ανώνυμος και ανεύθυνος. Μια τέτοια κατάσταση δημιουργεί τις προϋποθέσεις για το συλλογικό έγκλημα.

Στην ιστορία διαγράφεται η σταδιακή ανάδυση νέων ρευμάτων ιδεών. Έχουμε όμως την τάση να μετατρέπουμε τις ιδέες σε "ισμούς" και σε "μεγάλα σωτήρια" σχέδια, τα οποία όμως είναι πολύ μακράν της αρχικής ιδέας από την οποία εμπνεύστηκαν. Έτσι, το ότι το μεγάλο σχέδιο αποτυγχάνει, αυτό οφείλεται στο ότι ο άνθρωπος είναι μια αποτυχία. Γι' αυτό δεν χρειάζεται παρά κοινός νους για να αρχίσει κανείς να διορθώνει τον εαυτό του. Αλλά επειδή δεν μπορεί πια να βασίζεται σε εξωτερικές αυθεντίες, πρέπει να γνωρίζει και να κατανοεί την πιο ατομική και μύχια βάση της υποκειμενικής του ύπαρξης για να χτίσει τα θεμέλια του στα αιώνια δεδομένα της ανθρώπινης ψυχής. Η ορθολογική μας στάση θέλει να μας κάνει να πιστεύουμε ότι μπορούμε να κάνουμε θαύματα με τις οργανώσεις, με την επιβολή νέων νόμων ή με παρόμοιες καλοπροαίρετες επινοήσεις. Αλλά στην ουσία, το πνεύμα του έθνους μπορεί να αναθεωρηθεί μόνο με μια αλλαγή στη στάση του ατόμου.

Οι συνέπειες από τη δημιουργία συνθηκών, όπου ο σεβασμός στο άτομο έχει χαθεί και όπου αυτό "εξαφανίζεται ολοκληρωτικά", είναι η επικράτηση της επικίνδυνης ροπής προς την ομαδική ψυχολογία. Συνέπεια της κυριαρχίας της ψυχολογίας του όχλου είναι ότι η αλλαγή του χαρακτήρα που επέρχεται με την ανάδυση των συλλογικών δυνάμεων, είναι καταπληκτική. Ένα ευγενικό και λογικό ον μπορεί να μεταβληθεί σε έναν μανιακό ή σε ένα άγριο κτήνος. Φυσικά, τίποτα δεν θα μπορούσε να εκραγεί από τα βάθη μας εάν δεν υπήρχε μέσα μας. Στην πραγματικότητα, ζούμε συνέχεια επάνω σε ένα ηφαίστειο. Γι' αυτό ο κάθε άνθρωπος έχει χρέος να συνειδητοποιήσει και να μάθει να χειρίζεται τη σκιά του. Η ώριμη αντιμετώπιση των δυνάμεων του ασυνείδητου, είναι ένα πολύ δύσκολο έργο που απαιτεί μεγάλο βαθμό ηθικής ευθύνης. Σχετικά ελάχιστα άτομα μόνο είναι ικανά για μια τέτοια επίτευξη και αυτά δεν είναι πολιτικοί, αλλά οι ηθικοί ηγέτες της ανθρωπότητας. Η συντήρηση και η μεγαλύτερη ανάπτυξη του πολιτισμού στηρίζεται σε αυτά τα άτομα».

Ισχυροί άνθρωποι οι οποίοι γνωρίζουν τα κρυμμένα μυστικά του ψυχισμού των μαζών,  μπορούν και χειραγωγούν μέσα από τεχνητές κρίσεις τις συμπεριφορές των μαζών, οι οποίες αντιδρούν ως αγέλες. Θα επαναλάβω, πως  μπορεί να  βγήκαμε πριν από χιλιάδες χρόνια από τις σπηλιές, αλλά οι σπηλιές δεν έχουν βγει ακόμη από «μέσα»  μας. Οι ίδιοι φόβοι και ανησυχίες μας καταδιώκουν...

Αν θέλουμε πραγματικά να βγούμε από τις κρίσεις που ταλανίζουν την ανθρωπότητα θα πρέπει να αναζητήσουμε το επίκεντρο τους, το οποίο βρίσκεται στα οικονομικο/πολιτικά μοντέλα διαχείρισης, τα οποία δημιουργούν συγκεκριμένες ανάγκες και συμπεριφορές, και τα οποία είναι πλέον ξεπερασμένα. Μοντέλα  τα οποία όμως, είναι προσδεδεμένα σε ισχυρότατα συμφέροντα…

Η Αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων είναι επιτακτική, και προϋποθέτει μία νέα πρώτα από όλα πνευματική, ηθική και  συνειδησιακή «αναγέννηση» της οποίας η αξία, θα  εξαρτάται από το ηθικό και πνευματικό ανάστημα των ατόμων συγκροτούν τις ανθρώπινες κοινωνίες. Οι  άνθρωποι του εικοστού πρώτου αιώνα πρέπει ενσυνείδητα να δημιουργήσουμε μια νέα σύνθεση, ένα «Ολιστικό» τρόπο του σκέπτεσθαι και συναισθάνεσθαι, με αντίστοιχα μοντέλα διακυβέρνησης προς όφελος ολόκληρης  της ανθρωπότητας αλλά και του οικοσυστήματος...