Ο αρχαίος Ελληνικός και ο Βυζαντινός ναός.

Ο αρχαίος Ελληνικός ναός δεν ήταν τόσο χώρος λατρείας αλλά περισσότερο ένα αφιέρωμα της πόλης στους θεούς. Ήταν πλήρως εναρμονισμένος στο φυσικό τοπίο, και αποτελούσε ένα αρχιτεκτονικό μαρμάρινο μνημείο, με κίονες και παραστάσεις στις μετόπες μορφές από την μυθολογία. Θεοί, ημίθεοι ήρωες και θνητοί, πρωταγωνιστές στην αέναη μάχη της ζωής.

Ο ναός στην αρχαία Ελληνική αρχαιότητα αποτελούσε την κατοικία του θεού, το κτήριο που στέγαζε το λατρευτικό άγαλμα μιας ή περισσότερων θεοτήτων, και όχι ο χώρος συνάθροισης των πιστών, όπως στο Χριστιανικό κόσμο. Αυτό φανερώνει και το ουσιαστικό «ναός», που προέρχεται από το ρήμα «ναίω» (=κατοικώ).

Στο εσωτερικό του κυρίως ναού, οι κίονες που στήριζαν τη στέγη, πολλές φορές διαμόρφωναν κι ένα πλαίσιο που αναδείκνυε το λατρευτικό άγαλμα. Σε αρχαϊκούς, όπως και σε κάποιους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς ναούς διαμορφωνόταν στο βάθος του σηκού ένα άδυτον, μέσα στο οποίο τοποθετούσαν το λατρευτικό άγαλμα με ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά.

Η αρχαία Ελληνική τέχνη στο ύψιστο σημείο. Δεν είναι τυχαίο πως η άγαλμα λέξη σημαίνει την θέα εκείνου που κάνει τις αισθήσεις και την ψυχή να αγάλλεται, να χαίρεται.

Το άγαλμα της θεότητας βρίσκεται κρυμμένο στο άδυτον του ναού, κατ' αντιστοιχία του αθάνατου θεϊκού στοιχείου το οποίο ενυπάρχει κρυμμένο εντός των σωμάτων μας, του υλικού ναού μας. Όπως ανέφερε ο Ηράκλειτος αφενός μεν της φύσης της αρέσει να κρύβεται, και αφετέρου κρυμμένη αρμονία είναι καλύτερη απ' τη φανερή.

Αντίληψη που συναντάμε αργότερα και στα λεγόμενα του Ιησού:

«Δεν ξέρετε πως είστε ναός του Θεού κι ότι το Πνεύμα του κατοικεί ανάμεσά σας; Αν κάποιος, λοιπόν, με τις διαιρέσεις καταστρέφει το ναό του Θεού, αυτόν θα τον αφανίσει ο Θεός. Γιατί ο ναός του Θεού είναι άγιος, κι ο ναός αυτός είστε εσείς» (Α΄Κορ.3,9-17).

Οι πιστοί στην αρχαία Ελλάδα, συγκεντρώνονταν στον περιβάλλοντα χώρο έξω από το κτήριο του ναού, όπου βρισκόταν και ο βωμός για την προσφορά θυσιών και την άσκηση της λατρείας, καθώς η αρχαία Ελληνική θρησκεία είναι κατά εξοχήν φυσιολατρική. Στον ίδιο υπαίθριο χώρο, εκτός από τον βωμό, υψώνονταν διάφορα αφιερώματα των πιστών, κυρίως αγάλματα κι αναθηματικές στήλες.

Ο βωμός βρισκόταν συνήθως στην είσοδο της ανατολικής πλευράς του ναού, σε σημείο ορατό από το άγαλμα του θεού που ήταν τοποθετημένο μέσα στο ναό. Η θυσία ήταν η κορυφαία εκδήλωση λατρείας γι’ αυτό και ο βωμός ήταν ο πυρήνας του Ιερού.

Οι θυσίες μπορούσαν να είναι αναίμακτες προσφορές από γάλα, μέλι, λάδι, κρασί, καρπούς, άνθη ή αιματηρές, με το σφάξιμο ζώων. Τα μη φαγώσιμα μέρη του ζώου καίγονταν στο βωμό προς τιμή των θεών ενώ τα υπόλοιπα μοιράζονταν στους πιστούς. Σε αντάλλαγμα ζητούσαν βοήθεια, προστασία, καλή σοδειά ή καθαρμό από φόνους και κακές πράξεις.

Στον υπαίθριο χώρο γύρω από το ναό, εκτός από τον βωμό, υψώνονταν επίσης διάφορα αφιερώματα των πιστών, κυρίως αγάλματα και στήλες, γνωστά ως αναθήματα. Με την προσφορά τους οι πιστοί εξασφάλιζαν την εύνοια των θεών ή τους ευχαριστούσαν για κάτι.

Το μέγεθος και το υλικό κατασκευής των αναθημάτων ποικίλλει ανάλογα κυρίως με την οικονομική δυνατότητα του πιστού που τα πρόσφερε. Για τη φύλαξη ορισμένων αφιερωμάτων υπήρχαν χαρακτηριστικά κτίσματα, οι λεγόμενοι Θησαυροί.

Οι ρυθμοί είναι δύο: ο Δωρικός και ο Ιωνικός. Σύμφωνα με τον Ρωμαίο αρχιτέκτονα Βιτρούβιο (De architectura 4.1.3-7), συγγραφέα του μόνου αρχαίου συγγράμματος για την αρχιτεκτονική που μας σώζεται, ο Δωρικός ρυθμός, που δημιουργήθηκε στην Πελοπόννησο (συγκεκριμένα μάλιστα στο Άργος) και διαδόθηκε αργότερα και στη Μικρά Ασία.

Στην πραγματικότητα δεν αποκλείεται ο Δωρικός ρυθμός να προήλθε από την εξέλιξη στοιχείων της μυκηναϊκής αρχιτεκτονικής. Πάντως τα πρώτα γνωστά παραδείγματα εντοπίζονται στη βόρεια Πελοπόννησο και δεν είναι παλαιότερα από το τέλος του 8ου ή τις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. Ο ναός χωρίζεται σε τρία μέρη:

1) ο πρόναος. Είναι ένας μικρός χώρος που τον συναντάμε στο μπροστινό μέρος του ναού.

2) ο σηκός. Είναι το κυρίως μέρος του ναού. Εδώ ήταν τοποθετημένο το άγαλμα του θεού.

3) ο οπισθόδομος. Είναι ένας χώρος που βρίσκεται στο πίσω μέρος του ναού.

Οι ναοί ως τόποι λατρείας συνδέθηκαν με την τέλεση θρησκευτικών εορτών κι εκδηλώσεων. Οι γιορτές αυτές συνοδεύονταν συχνά από τη διεξαγωγή αγώνων. Στα πιο ονομαστά ιερά κάποιες γιορτές απέκτησαν και πανελλήνιο χαρακτήρα, όπως τα Ολύμπια, τα Πύθια, τα Νέμεα και τα Ίσθμια ξεπερνώντας τα όρια της απλής λατρείας και αποτελώντας τις πιο σημαντικές κοινωνικές εκδηλώσεις του αρχαίου κόσμου.

Βραβεία σε αυτούς τους αγώνες ήταν στεφάνια από ελιά, δάφνη, πεύκο κι αγριοσέλινο αντίστοιχα (στεφανίτες αγώνες).Υπήρχαν βέβαια και τοπικοί αγώνες σε κάθε πόλη με έπαθλα μεγάλα χρηματικά ποσά και πολύτιμα δώρα (χρηματίτες αγώνες).

Οι περισσότεροι αρχαίοι Ελληνικοί ναοί ήταν κτισμένοι με κατεύθυνση προς την ανατολή, προς τον ανατέλλοντα ήλιο. Αντίθετα οι Χριστιανικοί ναοί προσβλέποντας στην Δευτέρα παρουσία, έχουν κατεύθυνση από τη Δύση προς την Ανατολή.

Οι πρώτοι ιδιόκτητοι Χριστιανικοί ναοί χτίζονται από το τέλος του 2ου αι. μ.Χ. χάρη στην ένταξη των Χριστιανικών κοινοτήτων στις λεγόμενες «Ταφικές Εταιρείες». Αυτές είχαν το δικαίωμα να έχουν ιδιόκτητο χώρο συνάθροισης των μελών τους και κοιμητήριο.

Αυτές οι πρώτες εκκλησίες, είχαν απλό σχήμα και έμοιαζαν με τις βασιλικές ή ήταν περίκεντρα και οκταγωνικά κτήρια, και ονομάζονταν «Ευκτήρια», «Κυριακά», «Βασιλικές» και «Μαρτύρια», αφού ήταν συχνά κτισμένες πάνω σε τάφους μαρτύρων.

Η αρχαιότερη περιγραφή Χριστιανικού ναού που έχουμε αφορά το ναό του Παυλίνου στην Τύρο (313-322), η οποία περιγράφεται από τον εκκλησιαστικό ιστορικό Ευσέβιο. Ο ναός αυτός φαίνεται ότι διέθετε τα τρία βασικά μέρη του χριστιανικού ναού, νάρθηκα, κυρίως ναό και Ιερό Βήμα. Αυτοί οι πρώτοι ναοί είχαν απλή διακόσμηση με συμβολικές παραστάσεις (Σταυρός, ΙΧΘΥΣ, μονόγραμμα Χριστού…) ή καθαρά διακοσμητικές (άνθη, καρποί, παραδείσια πτηνά…).

Την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας χτίστηκαν ναοί σε σχήμα σταυρού, που η οροφή τους σκεπαζόταν από μεγάλο τρούλο, ο οποίος συμβόλιζε τον ουρανό. Είναι ακριβώς ο θόλος, με τον οποίο η Χριστιανική αρχιτεκτονική, με ολοένα καινούργιες μορφές, πέτυχε ένα υπερφυσικό αντίγραφο του ουρανού και της θεϊκής παντοδυναμίας.

Στον τρούλο ζωγράφιζαν συνήθως τη μορφή του Χριστού που ευλογούσε τους πιστούς (Χριστός Παντοκράτορας). Ο ναός χωρίζεται σε τρία μέρη: στον πρόναο, στον κυρίως ναό και στο Ιερό Βήμα (ή Ιερό).

Η Βυζαντινή τέχνη δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ως άρρηκτη συνέχεια της αρχαίας Ελληνικής παρά τις ομοιότητες. Αν και χρησιμοποιήθηκε η ίδια γλώσσα και επιβίωσαν στοιχεία της αρχαίας Ελληνικής παράδοσης, η Βυζαντινή τέχνη εμπεριέχει σοβαρές αντιθέσεις με την αρχαία Ελληνική.

Στο Βυζάντιο ο ναός είναι ο τόπος των τούβλων, των τρούλων, και της πολύχρωμης διακόσμησης που αποτελούν τα ψηφιδωτά η τα σμάλτα, με παραστάσεις αγίων. Παρότι υπάρχουν και εδώ κίονες, αλλά και ξυλόγλυπτο η μαρμάρινο τέμπλο. Το τέμπλο ονομάζεται μεσοτοιχία της αμαρτίας, καθώς λόγω των αμαρτιών μας χωρίζει από την πηγή της ζωής που είναι ο Θεός.

Το τέμπλο χωρίζει τον κυρίως ναό, από το Ιερό βήμα, το αντίστοιχο «άβατο». Στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές το τέμπλο είχε την μορφή χαμηλού κιγκλιδώματος, για αυτό και ονομάζεται «κιγκλίδες, κάγκελα» και οι είσοδοι «καγκελοθύρια» ή «Ἅγια Θύρα». Αργότερα το φράγμα και ολόκληρο το βήμα ανυψώνεται περισσότερο και πάνω στους πεσσίκους τοποθετιούνται μικροί κίονες που ενώνονται στην απόληψη τους με το επιστύλιο. Ανάμεσα σε αυτούς τοποθετούνται τα βήλα (κουρτίνες).

Οι εικόνες ανάμεσα σε αυτές θα τοποθετηθούν αργότερα τον 14ο αιώνα, με παραστάσεις από την Παλαιά και Καινή διαθήκη. Στο επάνω μέρος βρίσκεται η εικόνα του Ιησού της Παναγίας, του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, των Αρχαγγέλων κ.λ.π

Στον Χριστιανικό ναό το κτίριο συλλαμβάνεται ως εσωτερικός χώρος, όπου ο πιστός αποκόπτεται από τον έξω κόσμο, και το φυσικό περιβάλλον.!

Πηγές: https://learnmore.ancienttemple.ysma.gr/, Το Λυκόφως των Θεών, Δ. Κοργιανίτης, εκδ. Αρχέτυπο, Η Θεολογία του Τέμπλου, Μαρία Χατζηγκούμα, «χώρα του Αχώρητου», Βυζαντινή Αθήνα