Διαχρονικές φράσεις λαϊκής "σοφίας" μέρος Γ

ΑΥΓΑ ΣΟΥ ΚΑΘΑΡΙΖΟΥΝ;

Κάθε 15 του Μάη, οι Ρωμαίοι τιμούσαν τους θεούς Αφροδίτη και Διόνυσο, βγαίνοντας στις πλατείες με σκοπό να αλληλοχτυπηθούν με αυγά μελάτα! Χιλιάδες αυγά πετιόντουσαν εκείνη τη μέρα. Ο κόσμος δε, το απολάμβανε γελώντας ακατάπαυστα. Στη γιορτή αυτή μπορούσαν να πάρουν μέρος οι πάντες. Γι' αυτό και έβλεπε κανείς μέσα στο πλήθος, δεσποινίδες, στρατηγούς και πολλές φορές και τον ίδιο τον . Η γιορτή αυτή, πραγματοποιείτο και στο Βυζάντιο, αλλά για αρκετά μικρό χρονικό διάστημα. Θα πρέπει να σημειωθεί πως, παρόλο που ο αβγοπόλεμος διαρκούσε μία μέρα, τα γέλια εξακολουθούσαν για αρκετές βδομάδες. Γι' αυτό και όταν αναφέρουμε τον όρο, αναφερόμαστε σε κάποιον που κατά τη γνώμη μας, γελάει αναίτια.

 ΕΞΩΛΗΣ  ΚΑΙ ΠΡΟΩΛΗΣ

Απο το αρχαίο επιθετο εξώλης που προέρχεται απο το ρήμα εξόλλυμι που σημαίνει «καταστρέφομαι παντελώς».

ΑΡΤΖΙΜΠΟΥΡΤΖΙ ΚΑΙ ΛΟΥΛΑΣ

Αρκετά εύηχη έκφραση που εκφράζει την κατάσταση στην οποία επικρατεί απόλυτος πανικός ή τρελή ανοργανωσιά. Γενικώς πολύ χύμα φάση και ό,τι να'ναι. Σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη, προέρχεται από το μεσαιωνικό ουσιαστικό αρτσιβούριον, κι αυτό από το αρμενικό arats-havoth (μηνυτής), αγγελιαφόρος. Αναφέρεται στην πρώτη εβδομάδα του Τριωδίου, στη διάρκεια της οποίας οι Αρμένιοι ακολουθούν αυστηρότατη νηστεία. Οι Βυζαντινοί αντιμετώπιζαν με εχθρότητα αυτή τη συνήθεια, μάλιστα η μονή Μάμαντος επέμενε στην κατανάλωση αυγών και τυριού κατά τη διάρκεια αυτής της εβδομάδας, για να διαχωριστεί από την αίρεση των Αρτζιβουρίων. Η λέξη κατέληξε να γίνει συνώνυμη με την αταξία και την πλήρη ακαταστασία, γιατί οι Βυζαντινοί προσπαθώντας να ερμηνεύσουν την καθιέρωση αυτής της νηστείας, το έκαναν με πολλούς και συχνά παράλογους τρόπους με αποτέλεσμα να επικρατήσει σύγχυση. Αργότερα στο αρτζιμπούρτζι προστέθηκε η λέξη λουλάς για να ενταθεί εκφραστικά η σύγχυση.

 ΠΗΡΑΝ ΤΑ ΜΥΑΛΑ ΤΟΥ ΑΕΡΑ

Στην πλώρη των πλοίων των βυζαντινών υπήρχε ένα μπρούτζινο λιοντάρι μέσα από το ανοιχτό στόμα του οποίου εξακοντίζονταν μακριά το φονικό υγρό πυρ. Για να  είναι αυτό εφικτό, στο κεφάλι του λιονταριού κατέληγε ενας σωλήνας εξόδου του «υγρού πυρός» που βρισκοταν σε ένα αεροστεγές καζάνι με το εύλφεκτο υγρό. Μια χειροκίνητη αντλία δημιουργούσε πίεση στον αέρα του καζανιού και το υγρό πυρ αφου αναφλέγονταν με ενα φλόγιστρο, πεταγόνταν απο το στόμα του λιονταριού ή δράκοντος, και γινόνταν της κακομοίρας. Επομένως, για να εξακοντιστεί μακριά το υγρό πυρ, έπρεπε προηγουμένως του λιονταριού «το κεφάλι να πάρει αέρα».

  

 ΦΥΡΙ - ΦΥΡΙ ΤΟ ΠΑΣ

Η εκφραση σημαίνει «σκοπιμα», «επιμόνως», πχ. «φυρί-φυρί το πας να τσακωθούμε». Το «φυρί» μόνο του δεν χρησιμοποιείται πουθενά. Το φυρί εναι το «θυρι» ή «θυρα». Ο επιμενων ζητά ή προσπαθεί να πείσει κάποιους με προσωπική παρουσία, επισκεπτόμενός τους πόρτα-πόρτα (θυρί-θυρί ή φυρί - φυρί).  Τό «θ» στη νέα ελληνική έχει τόση φιλία με τό φ, ώστε συχνά νά το υποκαθιστά. Η θρίσσα, λ.χ., πού αναφέρει ό Αριστοτέλης στήν «Περι ζώων ιστορία» του, έγινε σήμερα φρίσσα. Για τον ίδιο λόγο και τό «θυρί - θυρί», πού έχει τήν προέλευση του άπό τό «θύρα», μεταμορφώθηκε «σε φυρί - φυρί».

  

ΤΥΠΟΣ ΚΑΙ ΥΠΟΓΡΑΜΜΟΣ

Στα Βυζαντινά σχολεία ο δάσκαλος εγραφε πανω στην πλάκα του μαθητη, κάποιο κείμενο (ο τυπος, το προτυπο) και το υπογράμμιζε (ο υπογραμμός). Μετά ο μαθητης όφειλε να το αντιγράψει προσεκτικά φροντίζοντας να συμφωνεί με το υπόδειγμα (τον τυπο) που ηταν πανω απο τον υπογραμμό.   

                                 

 ΣΤΟ ΠΙ ΚΑΙ ΦΙ

Συνήθως λέμε για κάτι πως έγινε «στο πι και φι», δηλαδή σύντομα, αμέσως. Το πι και φι,  είναι τα αρχικά  «του Παλουκιού και της Φούρκας (κρεμάλας)»,  και σήμαινε επί Βυζαντίου την γρήγορη εκτέλεση κακοποιών  στοιχείων. 

 ΤΟΥ ΕΡΙΞΑΝ ΚΑΜΠΑΝΑ/ το έκανε βούκινο/ Ο κόσμος τόχει  τούμπανο»

Επί Βυζαντίου  όταν  επρόκετο να διαπομπέψουν κάποιον,   χτύπαγαν την    καμπάνα της εκκλησίας για να συγκεντρωθεί του πλήθος. Πολλές φορές η κλήση για συγκέντρωση του φιλοθεάμονος κοινού,  γινόταν με βούκινο ( έκφραση «το έκανε βούκινο») ή με τύμπανο ( έκφραση «Ο κόσμος τόχει  τούμπανο»).

θα τα βγάλω όλα στη φόρα

Η διαπομπευση γινοταν στα φόρα δηλ. στις αγορές (απο το Λατινικο forum και πληθυτικος fora) αλλα και στο αμφιθέατρο-ιππόδρομο, και στούς δρόμους και τις πλατείες.

Αποσβολοθηκα

Για να διασκεδάσουν το κοινό που παρακολουθούσε τη διαπόμπευση και να γελοιοποιήσουν τον τιμωρούμενο, άλειφαν το πρόσωπό του με καπνιά (φούμο), την «ασβόλη». Τον «αποσβόλωναν». 

Αστον να κουρεύεται /ΚΟΥΡΕΜΕΝΟ ΓΙΔΙ

Η πρώτη πραξη της «τελετής» διαπόμπευσης επί Βυζαντίου  ήταν  το κούρεμα, το οποίο ήταν πολύ μεγάλη προσβολή για τον ένοχο. Από κει βγαίνουν και οι φράσεις «Άντε να κουρεύεσαι» ή «Αστον να κουρεύεται» που σημαίνουν ότι κάποιος είναι τόσο αχρείος ώστε του αξίζει το κούρεμα (δηλ. η διαπόμπευση). Ο τιμωρημένος γινόταν σαν «κουρέμενο γίδι»  που αργότερα μετατράπηκε σε κορο(γ)ιδο και μετα σε «κοροϊδο».

δια πυρός και σιδήρου (πολύ σκληρα)

Αλλη ηπιοτερη ποινή ήταν το σημάδεμα με πυρωμένο σίδερο.  Ο τιμωρούμενος εκαυτηριάζετο για τήν διαγωγή του ή συμεριφορά του. Οι κλέφτες ειδικότερα σφραγίζονταν στο μέτωπο με πυρακτωμένη σφραγίδα, αν είχαν συλληφθεί για πρώτη φορά. Σε περίπτωση υποτροπής, η συνήθης κατάληξη ήταν ο ακρωτηριασμός .

 

Δεν βλέπει την τύφλα του  (δεν βλεπει μποστα του)

Η έκφραση προέρχεται από την όψη του Αυτοκράτορα Αλέξιου Ε' Δούκα. Πιο συγκεκριμένα τα μάτια του ηταν βαθειά μεσα στις κόγχες τους και σκεπάζονταν με πυκνά φρύδια, κατά τέτοιον τρόπο ώστε έδειχνε σαν τυφλός.

ΕΝ ΜΕΣΗ ΟΔΟ

«Μέση οδος» ονομάζετο  επί Βυζαντίου ο δρόμος που ξεκινούσε απο το Μίλλιον, (εκει ηταν η Αγία Σοφία, ο Ιππόδρομος, το Αυγουσταίο, τα Λουτρά του Ζευξίππου), και περνούσε απο τον Φόρο (αγορά) του Κωνσταντίνου, το Τετράπυλον, τον Φόρο του Θεοδοσίου (ή του Ταύρου), τον Φόρο του Βοός, τον Φόρο του Αρκαδίου, την Παλαιά Χρυσή Πύλη των τειχών του Κωνσταντίνου, περνούσε απο το Σίγμα και εφθανε μεχρι την Ξυλόκερκον (Πύλη) που λεγονταν και «Δευτέρα Στρατιωτική».

Ονομάστηκε προφανώς έτσι γιατί χώριζε στην μέση την Κωνσταντίνου Πόλη. Είναι φανερό οτι ήταν ο πιο κεντρικός και πολυσύχναστος δρόμος της Κωνσταντίνου Πόλης. Αρα ο,τι γίνονταν ή λέγονταν στη Μέση, «εν Μέση οδώ», δημοσιοποιείτο αμέσως.

Ας μην ξεχνάμε πως η Μέση περνούσε απο μεγάλα και πολυσύχναστα φόρα (πλ. του λατ. forum αγορές).  ‘Ετσι όταν κάποιος κάνει μια ξαφνική δημόσια εμφάνιση λέμε οτι «πετάχτηκε στη Μέση» . Αντίθετα η φράση «πρέπει να βγεί απ΄την Μέση» σημαίνει «πρέπει να πάψει να εμφανίζεται δημοσίως», να εξαφανισθεί και πολλές φορές να αφανισθεί τελείως.

 

ΠΕΡΙ ΑΝΕΜΩΝ ΚΑΙ ΥΔΑΤΩΝ

Το σωστό είναι περι αέρων και υδάτων. Το θέμα των τελικών διαπραγματεύσεων κατά την αγορά ενός κτηρίου: Σε ποιόν θα ανήκει το δικαίωμα του υψούν (ο αέρας) και που θα εκβάλουν τα νερά των αποχετεύσεων και της βροχής.  Δηλαδή ασήμαντες κουβέντες για μικρολεπτομέριες.

ΠΛΑΝΤΑΖΩ ΣΤΟ ΚΛΑΜΑ 

Το «πλαντάζω» σημαίνει δυσφορώ απο το λατινικό plangere (πλήττομαι), χτυπιέμαι, τύπτομαι, στερνοκοπούμαι, κόπτομαι, θρηνώ την συμφορά. 
Επομένως «πλαντάζω στο κλάμα» σημαινει κλαίω για τα καλά και έχω μεγάλη σύγχυση και δυσφορία. Ο Καθ. Μπαμπινιώτης  θέλει προερχόμενο απ' ευθείας απο το πλαταγίζω που ομως σήμαινει κτυπώ δύο επίπεδα μεταξύ τους. 

ΙΣΑ ΡΕ ΜΑΓΚΑ!

Ο ορος ειναι ναυτικός. Η λέξη δεν προέρχεται από την λέξη ΙΣΙΑ (ευθεία), αλλα από την  προστακτική του Ιταλικου ρηματος  issare που σημαίνει ανασηκώνω. Ισα ρε μαγκα σημαινει σηκω ή σηκωσε (εαυτον)  και φυγε γιατί αυτα που κάνεις εγω δεν τα ανέχομαι, δεν τα σηκωνω αυτα.

ΦΩΤΙΑ ΣΤΑ ΜΠΑΤΖΑΚΙΑ ΜΑΣ

Στα τουρκικά μπατζάκ (bacak) σημαίνει σημαίνει κνήμη, πόδι. «Πήραν φωτιά τά μπατζάκια μας» θα ήταν η αρχική έκφραση, κάτι αντίστοιχο με το αμειγώς Ελληνικόν: «πήραν φωτιά τα πόδια του» που έχει την σημασια «άρχισε να τρέχει», «ενεργεί βιαστικά προκειμένου να προλάβει». Κατ΄επέκταση: «Μπήκε σε μπελάδες, σε μεγάλες φουρτούνες».

ΕΔΩ ΘΑ ΒΡΕΙΤΕ ΤΟ  ΜΕΡΟΣ Α

ΕΔΩ ΘΑ ΒΡΕΙΤΕ ΤΟ ΜΕΡΟΣ Β

Βιβλιογραφεία :

«Βυζαντινῶν Βίος καί Πολιτισμός», Φαίδων Κουκουλές