Η Μέδουσα, η οφιολατρεία, και οι χθόνιες θεότητες

 

Εικ. Θρόνος του Απόλλωνα, (The Lansdowne Throne of Apollo). Μάρμαρο, Ρωμαϊκός, τέλη 1ου αι. Η απεικόνιση του τόξου και της φαρέτρας συνδέονται με τον θεό Απόλλωνα και το φίδι ίσως έχει σχέση με τον δράκοι Πύθωνα, φύλακα του μαντείου στους Δελφούς, τον οποίο σκότωσε ο Απόλλωνας στα νιάτα του.

Στις περισσότερες παραδόσεις του κόσμου, το χθόνιο, προγονικό φίδι ταυτίζεται με τη Γαία, Μητέρα όλων των πραγμάτων, που δίνει ζωή σε όλα όσα υπάρχουν και ύστερα με το θάνατο τα δέχεται στην αγκαλιά της. Στην κλασική Ελλάδα το φίδι που σέρνεται και εισχωρεί βαθιά μέσα στο σώμα της, γνωρίζει τα πάντα και έτσι γίνεται κοινωνός των Χθόνιων μυστικών της.

Λόγω αυτής της συγγένειας, το φίδι, ως κάτοχος μεγάλης Σοφίας απέκτησε, σε μια ύστερη εποχή, μυθολογική συγγένεια και με την Αθηνά, που εκτός από Θεά της Σοφίας ήταν προστάτης της υφαντουργίας, της κεραμικής και πολλών άλλων τεχνών.

Επίσης συγγένευε και με τον Ερμή, θεό του εμπορίου και της πονηριάς, αλλά και με τον Ήφαιστο, θεό της μεταλλουργίας, γιατί πολλά μυστικά των μετάλλων που κρύβονται στη Γη συνδέθηκαν με το φίδι.

Γι αυτό ακριβώς το λόγο, όπως υποστηρίζουν πολλοί αρχαίοι συγγραφείς, αρχικά ο Πύθων, ο φιδο - δράκος των Δελφών ήταν φύλακας του μαντείου, συμβολική ενσάρκωση του Μητρογονικού Γένους και μόνο μετά την έλευση της πατριαρχίας μεταμορφώθηκε σε ένα επικίνδυνο, καταστροφικό φίδι Πύθων, Μέδουσα κ.α, που ζητούσε εκδίκηση και που το νόημα κι η δύναμη του έπρεπε να ξεχαστούν.

Όπως έλεγε ένας χρησμός, ο ο θάνατος του Πύθωνα θα ερχόταν από ένα γιο της Λητώς, όπως και έγινε με τον γιό της Απόλλωνα. Τέσσερις μέρες μετά τη γέννησή του, ο Απόλλωνας θα σκοτώσει τον Πύθωνα με τα βέλη που του χάρισε ο Ήφαιστος αμέσως μετά τη γέννησή του, παίρνοντας έτσι εκδίκηση για τα σχέδια του δράκου εναντίον της μητέρας του.

Ύστερα έκλεισε τα κόκαλα του νεκρού Πύθωνα σε λέβητα, που τον φύλαξε μέσα στον ναό του στους Δελφούς, και καθιέρωσε προς τιμή του νεκρικούς αγώνες, τα γνωστά «Πύθια». Προκειμένου να καθαρθεί από τον φόνο του Πύθωνα ο Απόλλωνας βρέθηκε στην Κρήτη αναζητώντας τον ιερέα Καρμάνορα. Σύμφωνα με άλλες εκδοχές, ο Απόλλωνας εξαγνίστηκε στα νερά των Τεμπών και κάθε οκτώ χρόνια μια γιορτή στους Δελφούς θύμιζε τον φόνο του Πύθωνα και την κάθαρση του θεού.

Ακόμα και ο κατεξοχήν κυρίαρχος θεός του Ολύμπιου Πανθέου και της πατριαρχίας, ο Μειλίχιος Δίας διατηρεί τον χθόνιο χαρακτήρα του, καθώς σε αναθηματικά ανάγλυφα, συνήθως εμφανίζεται όχι με ανθρώπινη μορφή, αλλά ως ένας τεράστιος κουλουριασμένος όφις που ορθώνεται για να συναντήσει τους λάτρεις του. Στην Ελληνική τέχνη, ο όφις ως σύντροφος ή χαρακτηριστικό λατρείας υποδηλώνει ότι η εν λόγω θεότητα ή ήρως ανήκει στον αρχέγονο κάτω κόσμο των προγόνων.

Σε ένα άλλο μύθο αυτόν της εξόντωσης της Μέδουσας, από τον Περσέα με την βοήθεια της Αθηνάς, στην οποία έχω αναφερθεί πολλές φορές, τα φίδια στην κεφαλή της μέδουσας είναι ο πρωταγωνιστής, μία χθόνια θεότητα που έλκει την καταγωγή της από την μεγάλη μητέρα. Στην Κέρκυρα του 6ου αιώνα π.Χ. η Μέδουσα απολάμβανε ακόμη τιμές, ως νικηφόρος θεά, στο ιερό που μοιράζονταν με τη νέα θεά Σελήνη - Άρτεμη, όπως αποδεικνύει το υπέροχο αέτωμα του Ναού της Αρτέμιδας Γοργούς που βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κέρκυρας.

Θεωρείται το αρχαιότερο σωζόμενο λίθινο αέτωμα κοσμούσε τη δυτική πλευρά του ναού, με την κεντρική παράσταση της Γοργούς και τους λεοντοπάνθηρες εκατέρωθεν της που πλαισιώνονται στις δύο γωνίες του από σκηνές τιτανομαχίας. Κατά την επικρατέστερη άποψη η Γοργώ ταυτίζεται με την Αρτέμιδα με την ιδιότητα της «Πότνιας θηρών», ενώ οι δευτερεύουσες σκηνές απεικονίζουν επεισόδια από την Τιτανομαχία.

Σύμφωνα με τον μύθο της Μέδουσας, ο Περσέας αποκεφάλισε την Μέδουσα, με την βοήθεια του Θεού Ερμή και πρωτίστως της Αθηνάς. Στην συνέχεια η Αθηνά, αφομοιώνει τις χθόνιες δυνάμεις της Μέδουσας, και δίνει τον Ασκληπιό το πολύτιμο αίμα της Μέδουσας.

Το αίμα της Μέδουσας, αυτό που δόθηκε στον Ασκληπιό από την Αθηνά, διαιρείτο σε δύο μέρη, με βάση τη φλέβα από την οποία είχε αναπηδήσει. Το αίμα από τη δεξιά φλέβα θα μπορούσε να θεραπεύσει την ανθρωπότητα, ακόμη και από το θάνατο, ενώ το αίμα από την αριστερή φλέβα μπορούσε να θανατώσει.

Μήπως και εδώ ο Ασκληπιός ως εκφραστής του πολιτισμού και της πατριαρχίας, εκφράζει την αρσενική δύναμη, ενώ η Αθηνά, την θηλυκή μητριαρχική παρελθούσα κοινωνία την οποία φέρει μέσα της αν και θεά της σοφίας, λόγω της καταγωγής της, όπως και όλων των θηλυκών θεοτήτων οι οποίες αποτελούν εκφάνσεις της μεγάλης μητέρας;

Ίσως είναι σημειολογικό πως ο Κένταυρος Χείρωνας πέθανε από βέλη που είχαν εμποτιστεί με το αίμα της Μέδουσας... (υποταγή των φυσικών δυνάμεων από τον άνθρωπο).

Η χθόνια γη δεν θα μπορούσε πλέον να γεννά τέρατα, ο ανθρώπινος πολιτισμός έχει πλέον χειραγωγήσει τις ανεξέλεγκτες και άγνωστες στο παρελθόν φυσικές δυνάμεις.

Δεν είναι ίσως επίσης τυχαίο πως τα περισσότερα τέρατα της Ελληνικής μυθολογίας ήταν θηλυκού γένους, Σφίγγα, Μέδουσα, Σκύλλα και Χάρυβδη, Σειρήνες, Χίμαιρα, Ερυνίες, Κήρες κ.α;

Γιατί ήταν η θηλυκή πλευρά τόσο σημαντική στην ουσία των τεράτων;

 

Οδυσσέας και Ποσειδώνας στην Οδύσσεια, το ταξίδι της ψυχής στην αυτοπραγμάτωση.

 

Πίσω απο το ταξίδι του Οδυσσέα πολλοί αναγνωρίζουν ένα μεταφορικό ταξίδι, το ίσως ταξίδι της ψυχής η οποία μας καλεί και προσκαλεί να αντιληφθούμε τι /ποιοι είμαστε και από πού έχουμε έλθει. Η Οδύσσεια θα μπορούσε να αποτελεί ένα μυθολογικό ποίημα με βαθύτερα νοήματα και προεκτάσεις το οποίο μας επιτρέπει και μας προτρέπει να διερευνήσουμε τις βαθύτερες δυνάμεις που κινούν και διαμορφώνουν την καθημερινή μας πραγματικότητα.

Ο Όμηρος μπορεί να μη χρησιμοποιούσε συνειδητά σύγχρονες ψυχολογικές μεθόδους, σύγχρονοι διανοητές όμως πιστεύουν πως μεταφέρει, εντούτοις, σε ποιητική μορφή τις οικουμενικές ιδιομορφίες της ανθρώπινης ύπαρξης. Η φύση του ανθρώπου με τους καθημερινούς αγώνες και τις αμέτρητες αγωνίες που μοιάζουν με θάλασσες ατελείωτες, άλλοτε ήρεμες και άλλοτε φουρτουνιασμένες προσδίδοντας έτσι στη ζωή μια μαγεία.

Μοιάζει με μικρογραφία πάντοτε της Οδύσσειας που αφηγείται το μεγαλείο της ζωής και καταδεικνύει ότι στο ταξίδι της ζωής που ο κάθε άνθρωπος βιώνει το κύριο μέλημά του πρέπει να είναι η επαφή και η επιστροφή του με την ίδια του την ψυχή, δηλαδή το βίωμα του εσωτερικού του ταξιδιού.

Όπως ο πολυθρύλητος Οδυσσέας, έτσι και κάθε άνθρωπος μάχεται να ταυτιστεί ολοκληρωτικά με το πραγματικό του «Εγώ» και να κατακτήσει την ατομικότητά του στο τέλος. Τι κι αν οι ωκεανοί των προβλημάτων και οι δυσκολίες που θα αντιμετωπίσει και συγκρουστεί κατά μέτωπο μαζί τους φέρνουν τρικυμίες και μικρά ναυάγια. Αυτός οφείλει να οχυρωθεί απέναντί τους και να αναμετρηθεί χιλιάδες φορές στην καθημερινότητα όχι μόνο με εξωτερικούς εχθρούς και ξένες επιβουλές, αλλά κυρίως με τις εσωτερικές του αδυναμίες και να επιβληθεί στις εσωτερικές του, τις προσωπικές του αντίρροπες διαδρομές του που αντιπαλεύουν μέσα του!

Οι δυσκολίες, οι πιέσεις, τα υλικά αγαθά, οι εφήμερες, οι επιφανειακές απολαύσεις πολλές φορές θα επιβληθούν στη συνείδηση και προσφέροντάς της και δελεάζοντάς την με ποικίλες υλικές και σωματικές αμοιβές, καθώς και με συσσωρεύσεις αγαθών, μπορεί να αποστρέψουν το πρόσωπό μας από τους ουσιαστικούς και βαθείς στόχους της ύπαρξής μας.

Η ανεξέλεγκτη πολλές φορές και συναισθηματικά ταραγμένη φύση μας την οποία αντιπροσωπεύει ο Ποσειδώνας, θα μας εμποδίσει ενίοτε να φτάσουμε σε αυτά που πραγματικά επιθυμούμε. Μπορεί να λυγίσουμε πολλές φορές όταν δεν αντέχουμε πλέον, αλλά δεν πρέπει ποτέ να το βάζουμε κάτω, δεν επιτρέπεται σε τίποτε να μας κάνει να σπάσουμε. Να ξανασηκωνόμαστε όταν έχουμε πέσει και να σκεφτόμαστε ότι το απόθεμα δύναμης που έχουμε μέσα μας ούτε εμείς οι ίδιοι δεν μπορούμε να το υπολογίσουμε.

Η γνώση μας βέβαια ότι ο μεγαλύτερος εχθρός μας είναι ο ίδιος ο εαυτός μας και η σοφία μας που λέει ότι μ’ αυτόν πρέπει να αναμετρηθούμε θα κάνει σαφή και καθαρή την εικόνα ότι οι αρνητικές μας όψεις που εμπεριέχονται εντός μας είναι ο πραγματικός εχθρός μας.

Στα κατώτερα μέρη της ψυχής μας και στα ευτελή περιεχόμενά της περισσεύουν οι χιλιάδες των ανούσιων επιθυμιών μας και υπάρχουν πλειάδες πρόσκαιρων και ευκαιριακών ζητούμενών μας που θα είναι συνεχώς παρούσες στην μικρή και ατομική μας Οδύσσεια!

Μονάχα ένας ισχυρός και στοχοπροσηλωμένος νους μπορεί να εξισορροπήσει και να ημερέψει τις αρχέγονες και ασυνείδητες πλην όμως ανθρώπινες και πανίσχυρες τάσεις του εαυτού μας. Οι αξίες και τα πιστεύω μας αποτελούν – όπως και στην Οδύσσεια – το σπίτι μας, την ψυχή μας, την συνείδησή μας, την Ιθάκη μας, την πατρίδα μας, τα παιδικά μας όνειρα! Και σε αυτά ανήκουμε! Αυτά περιγράφουν την αλήθεια μας! [1]

Στο ποιητικό πνεύμα του μύστη Ομήρου μέσα από τις δοκιμασίε του πολυμήχανου Οδυσσέα, οδηγούμαστε σε ένα ταξίδι αυτογνωσίας. Ο Νίτσε έγραψε:

«Μ’ αρέσει εκείνος που η ψυχή του είναι πιο βαθιά απ’ την πληγή του». Ετούτο το βαθύ κύτταγμα της ψυχής και της πληγής μας καλούν να λύσουμε τα σχοινιά και να βγούμε στο πέλαγος της αυτοαναζήτησης γιατί δεν μπορεί να υπάρξει νόστος χωρίς περιπέτεια. Οι σημάντορες άνεμοι ας είναι μαζί μας. Το ταξίδι της ψυχής στον κόσμο και η εκθεωτική πορεία του ανθρώπου φαίνεται να ’ναι κωδικοποιημένα στους στίχους του αξεπέραστου αυτού έπους, της Οδύσσειας. …»

Έχει ομορφιά η κάθαρση μέσα στην Ποσειδώνια θάλασσα του συναισθήματος, δηλαδή, η καθαρσιακή πορεία της ψυχής απ’ την κακότητα της ύλης κι ακολουθεί δύο κατευθυντήριες γραμμές: την κατάκτηση της αρετής και την απόκτηση της μυστηριακής γνώσης στην ένσαρκη κατάσταση. Τα τέρατα κι όλες οι δοκιμασίες του Οδυσσέα – νου είναι τα πάθη της ανθρώπινης φύσης, που εμφυσούν οι πήμονες δαίμονες- μνηστήρες, οι δοκιμαστές της ψυχής-Πηνελόπης στην ενσάρκωση, χρησιμοποιώντας τις αισθήσεις.

Η φιλοσοφία μας δείχνει ακριβώς τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να καθαρθούμε από τους ρύπους της κακότητος, δηλ. το «πώς βιωτέον», και η Οδύσσεια είναι η συμβολική αποτύπωση των σταδίων αυτής της εξελικτικής πορείας της ψυχής, μέχρι που ο Οδυσσέας – νους φτάνει μόνος στους Φαίακες, τους κατά φύσιν δαίμονες – αγγέλους, και εκθεώνεται. Γίνεται κι αυτός «κατά σχέσιν δαίμων», ένας «βροτός Φαίαξ», έχοντας μία αποστολή: να γυρίσει στην Ιθάκη του, τον κόσμο τον πνευματικό για να ενωθεί και πάλι με την ψυχή – Πηνελόπη.

Απ’ το κέντρο της καρδιάς τελικά περνάει ο δρόμος της εξέλιξης, η ανάδειξη του θείου στοιχείου εντός μας. Είναι ο δρόμος που δείχνει ο αγαθός μας δαίμων, το ηλιακό προστατευτικό μας πνεύμα, άγρυπνος παρατηρητής στο μεσαίο κατάρτι του πλοίου – σώματός μας.! [2]

Για τον Οδυσσέα, κάθε σταθμός στο δρόμο της επιστροφής, υπήρξε και μια πολύτιμη εμπειρία. Σε κάθε σταθμό, έπρεπε να μάθει κάτι για τον εαυτό του και ταυτόχρονα, ν’ αποδείξει τη θέληση του να συνεχίσει προς την Ιθάκη. Αφέθηκε με τόλμη, σε ένα μεγάλο και αβέβαιο ταξίδι, στο οποίο η μία απογοήτευση διαδέχεται την άλλη.

Έχει, ίσως, εξαιρετικό ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο θεός που «καταδιώκει» τον Οδυσσέα και τον αναγκάζει να περάσει από τους δώδεκα σταθμούς, είναι ο Ποσειδώνας ο θεός των σεισμών και των υδάτων.

Ένας Ολύμπιος Θεός οποίος όμως διατηρεί τον αρχέγονο χθόνιο χαρακτήρα του. Σύμφωνα με την Ελληνική μυθολογία, τρία αδέλφια – ο Δίας, ο Ποσειδώνας και ο Άδης μοιράζονται τον κόσμο, αδελφικά. Ο πάνω κόσμος ανήκει στο Δία, ο κάτω κόσμος δίνεται στον Άδη και ο ενδιάμεσος κόσμος – ο κόσμος μας – στον Ποσειδώνα.

Σύμφωνα με τον Νεο Πλατωνικό Πρόκλο («Εις τον Κρατύλο του Πλάτωνος Εκλογαί χρήσιμοι, 151.1 – 151.14, 152.1 – 152.14.), ο Ποσειδώνας με βάση τον κλήρο που του έλαχε (στην πρώτη δημιουργική τριάδα Ζευς – Ποσειδών - Πλούτων), είναι επίτροπος των προς γένεση ερχόμενων ψυχών, για τις οποίες έχει επέλθει ο κύκλος του αμεταβλήτου δεσίματος (πεπέδηται), εφόσον η θάλασσα αναλογεί στην γένεση.

Ο Ποσειδώνας είναι θεός νοητικός και δημιουργικός, είναι αυτός που υποδέχεται τις κατεχόμενες προς γένεση ψυχές, ενώ ο Άδης είναι αυτός που λύει τις ψυχές από την ύλη. Η κυκλική πορεία της ψυχής διαιρείται σε τρία μέρη. Ο Ζεύς, κυβερνά τη ζωή των προ της γενέσεως ψυχών (σφαίρα του Διός). Ο Ποσειδών την εν τη γενέσει Ποσειδωνιακή ζωή (σφαίρα του Ποσειδώνος) και ο Πλούτων την μετά την γένεση Πλουτωνιακή ζωή (σφαίρα του Πλούτωνος).

Το Ποσειδώνιο πεδίο θα μπορούσαμε να πούμε με Νεο Πλατωνικούς όρους πως είναι το πεδίο της ύπαρξης μας, ο γήινος βίος όπου ο άνθρωπος καλείται να βιώσει τις εμπερίες και τις δοκιμασίες της ύλης.

Μέσα από το μεταφορικό ταξίδι του Οδυσσέα, κάθε άνθρωπος καλείται να ανακαλύψει τον ανώτερο του εαυτό, να ταξιδέψει πρός την αυτοεκπλήρωση του, την ταύτιση με το αυθεντικό του «Εγώ». Σε ένα τέτοιο πλάισιο αυτοπραγμάτωση αποτελεί όχι μόνο αφετηρία, αλλά στόχο ο οποίος μας συντροφεύει ανελλιπώς, συνειδητά ή ασυνείδητα, σε όλη τη διάρκεια και στο ταξίδι της ζωής μας, στην μικρή μας Οδύσσεια.

Εν τέλει το ταξίδι είναι εκείνο που έχει σημασία! Το εσωτερικό μας ταξίδι, αυτό προς την ψυχή μας!

Με αυτήν οδηγό και με συνοδοιπόρο το είδωλο του εαυτού μας και το ένστικτό μας, το πρωταρχικό και γνήσια ατόφιο υλικό μας που διαμορφώθηκε και διαπλάστηκε στον ιερό ορίζοντα της παιδικής μας ηλικίας μπορούμε να εισέλθουμε στην ψυχική μας αυτοτέλεια και την πνευματική μας ολοκλήρωση. [3]

Παραπομπές:

[1/3] Απόσπασμα από το άρθρο «Η Οδύσσεια της ζωής μας και το κατάρτι της ψυχής μας», του Μάνθου Μυριούνη (Ψυχολόγος/Ψυχοθεραπευτής), https://yourearticles.com/

 [2] Απόσπασμα από την ομιλία της αρχαιολόγου Λένας Μανούσου «Το βλέμμα του Οδυσσέα και το κοσμικό ταξίδι της ψυχής», η οποία περιλαμβάνεται στον κύκλο μαθημάτων με τίτλο «Αρχαιολογικές διαδρομές».

Στις φωτογραφίες:  Άγαλμα του Ποσειδώνος στις Κανάριες νήσους.

Η μεταφυσική, η φιλοσοφία, η νέα εποχή (new age) και η επιστήμη.

 

Ο απατηλός καθρέφτης, Ρενέ Μαγκρίτ, 1915. Ο Μαγκρίτ παίζει το δικό του παιχνίδι της αντιστροφής και αμφισβητεί τι είναι "έξω" και τι είναι "μέσα". Το υπερμέγεθες ανθρώπινο μάτι, αντί να μας επιτρέπει να δούμε τι βρίσκεται μέσα στο εσωτερικό της ανθρώπινης ψυχής, αντανακλά αυτό που βρίσκεται έξω, δηλαδή έναν ουρανό με σύννεφα *.

Ο όρος «Μεταφυσική» έχει προκύψει από το έργο «Μετά τα Φυσικά» του Αριστοτέλη. Πρώτος ο Αβερρόης, άραβας φιλόσοφος του 12ου μ.Χ. αιώνα χρησιμοποιεί τον  όρο «μεταφυσική». Πολύ όμως νωρίτερα ο Ανδρόνικος ο Ρόδιος ( 1ος π.Χ. αι. ) με τον όρο «Μετά τα Φυσικά» δήλωνε τα συγγράμματα  του Αριστοτέλη που ακολουθούσαν εκείνα που ασχολούνταν με τη φύση. Ήταν δηλαδή στη σειρά συγγράμματα μετά τα «φυσικά.»

Στα κείμενα αυτά από την εποχή των νεοπλατωνικών κιόλας αποδόθηκε μια μεταφορική σημασία, που υπαινισσόταν τις Αριστοτελικές έρευνες τις αναφερόμενες σε στοιχεία και φαινόμενα πέρα ή πάνω από τα φυσικά φαινόμενα. Τα «Μετά τα Φυσικά» δηλαδή ερευνούσαν τον υπεραισθητό κόσμο και τις αρχές των όντων.

Αυτήν την καινούργια πνευματική επίδοση ο Αριστοτέλης την ονομάζει «Πρώτη φιλοσοφία», γιατί θεωρούσε ότι αναφορικά με όλες τις άλλες επιστήμες κατείχε την αξιωματική προτεραιότητα. Ο σκοπός και ο λόγος της «πρώτης φιλοσοφίας» ήταν να εξετάζει τις αρχές και τα αίτια του όντος από την άποψη ότι είναι το ουσιαστικά και κατ’ αλήθειαν όν: 

«σκεπτέον δέ του όντος αυτού τα αίτια και τάς αρχάς ή όν» .

Η εξακρίβωση λοιπόν των κοινών γνωρισμάτων όλων των όντων, και πιο πέρα η διείσδυση στις αρχές και τις αιτίες, από τις οποίες πηγάζει η οντολογική πραγματικότητα, είναι τα προβλήματα της πρώτης φιλοσοφίας: Γνωσιολογία, λογική, οντολογία και θεολογική αναζήτηση συνιστούν επομένως τις ατραπούς της έρευνας εκείνης της μάθησης που ο Αριστοτέλης αποκαλεί «πρώτη φιλοσοφία» και οι μεταγενέστεροι ονόμασαν «μεταφυσική».

Ό,τι καλείται Μεταφυσική,  δεν είναι τίποτα άλλο παρά το πρόβληµα του όντος γενικά και του λόγου για το Ον, δηλαδή του τι µπορεί να χαρακτηρίζει το Ον. Το παρακάτω χωρίο (Μετά τα Φυσικά, Γ1, 1003a 21-32.) του Αριστοτέλη το µαρτυρά:

«Υπάρχει µια επιστήµη που ερευνά το ον ως ον και ό,τι ανήκει σε αυτό σύµφωνα µε τη φύση του. Η επιστήµη αυτή δεν µοιάζει µε καµία από τις επονοµαζόµενες ειδικές επιστήµες, δεδοµένου ότι καµιά από αυτές τις άλλες δεν εξετάζει συνολικά το ον ως ον. Αυτές αποκόπτουν ένα µέρος του όντος και µελετούν το τι συµβαίνει σε αυτό, όπως κάνουν, για παράδειγµα, οι µαθηµατικές επιστήµες.

Αφού, λοιπόν, εµείς αναζητούµε τις αρχές και τις απώτατες αιτίες, είναι φανερό ότι πρέπει αναγκαστικά να υπάρχει κάποιο ον, στο οποίο αυτές να ανήκουν σύµφωνα µε τη φύση του. Αν, λοιπόν, αυτοί που αναζητούσαν τα στοιχεία των όντων αναζητούσαν αυτές ακριβώς τις αρχές, τότε και τα στοιχεία αναγκαστικά είναι του όντος όχι συµπτωµατικά, αλλά ενόσω είναι ον. Για τον λόγο αυτό και εµείς πρέπει να συλλάβουµε τις πρώτες αρχές του όντος ως ον.»

Έκτοτε, ο όρος αυτός (μεταφυσική) χρησιμοποιείται για τις μελέτες εκείνες που πιστεύεται ότι υπερβαίνουν τα όρια του υλικού κόσμου της φυσικής, φτάνοντας στην ουσία ή στον πυρήνα μιας υποτιθέμενης απόλυτης και τελικής πραγματικότητας η οποία υπάρχει βαθύτερα απ’ τα φαινόμενα.

Η Μεταφυσική αναζητά τη γνώση του επέκεινα, πασχίζει να φωτίσει την περιοχή που είναι δυσπρόσιτη στις αισθήσεις µας. Εξετάζει τα όρια του ανθρώπινου λόγου και όλους εκείνους τους νόµους που διατάσσουν και καθορίζουν τους µηχανισµούς της ανθρώπινης νόησης, ώστε η γνώση να έχει αξιοπιστία και εγκυρότητα.

Μεταφυσική ότι δεν μπορεί να παρατηρήσει το ανθρώπινο μάτι, και δεν μπορεί να ακούσει το ανθρώπινο αυτί. Είναι ο χώρος που βρίσκεται πέρα από την ανθρώπινη αντίληψη, και περιέχει όσα μεσολαβούν ανάμεσα στον άνθρωπο και στην πηγή που τον δημιούργησε.

Η Μεταφυσική έχει και ένα δεύτερο πιο προσιτό πεδίο, αφορά άλλες δυνάµεις της ανθρώπινης φύσης, όπως την ενόραση, την έκσταση, τις υπερβατικές καταστάσεις. Επίσης, άλλα ζητήµατα που περιλαµβάνονται στο πεδίο της Μεταφυσικής είναι η έρευνα για την ουσία του κόσµου και τον καθορισµό της υφής της πραγµατικότητας στην ολότητά της, για τον χαρακτήρα των καθόλου, για τον προσδιορισµό του χρόνου και του χώρου, για τη σχέση σώµατος και ψυχής.

Αιώνες μετά τον Αριστοτέλη από την  Ευρωπαϊκή αναγέννηση και μετά οι φυσικές επιστήμες ανέλαβαν τα ηνία στην έρευνα και στο φωτισμό του άγνωστου. Στους νεότερους καιρούς αρχίζει η επικράτηση των θετικών επιστημών και ο διαμελισμός των επιστημών βάσει ειδικής μεθοδολογίας. Ακόμα και τότε όμως οι βάσεις της κλασσικής φυσικής φάνηκαν ανεπαρκείς.

Η επιστήμη τεμαχίζοντας την φύση χάνει την  αίσθηση του «Όλου», κάτι που έρχεται σε αντίθεση  με τις αρχαίες παραδόσεις και την μεταφυσική φιλοσοφία, όπως αυτή έφτασε έως εμάς δια μέσου των αιώνων.  Κατά κάποιο τρόπο αυτή η ακρίβεια της έγινε η μεγάλη της δύναμη και ταυτόχρονα η μεγάλη αδυναμία της.

Η σύγχρονη κβαντική φυσική σήμανε την εγκατάλειψη των βασικών θέσεων της κλασσικής φυσικής ακύρωσε το σταθερό συνεχές των ενεργειακών λειτουργιών και προσανατόλισε την κατεύθυνσή της σε τάξη επιμέρους μεγεθών. 

Οι φυσικοί στην αρχή του εικοστού αιώνα, µελέτησαν τις κινήσεις των σωµατι δίων της ύλης. Από τις παρατηρήσεις και τα πειράµατα τους δηµιουργήθηκε η επιστήµη του µικρόκοσµου, η Κβαντοµηχανική. Μέχρι τότε, επικρατούσε η αιτιοκρατία και το µηχανιστικό µοντέλο της φύσης. Τα πειράµατα όµως της Κβαντοµηχανικής έδιναν διαφορετικά αποτελέσµατα µε τις ίδιες συνθήκες. Δηλαδή, καταργούσαν την αιτιοκρατία και το µηχανιστικό µοντέλο της φύσης.

Αυτό γιά τους φυσικούς ήταν ένα µυστήριο. Η λύση του µυστηρίου ήρθε από τον Werner Karl Heisenberg, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι η παρατήρηση των σωµατιδίων από ένα ον µε συνείδηση, τα επηρεάζει και δεν υπάρχει κανένας τρόπος να το αποφύγουµε αυτό. Ο Frijof Capra στο «Τάο και ή Φυσική» αποκαλύπτει τη σχέση κβαντομηχανικής και βουδισμού χωρίς την παραμικρή αμφιβολία γι' αυτό.

«Ή θεωρία των κβάντα εξαφάνισε την κλασική έννοια των χωριστών αντι­κειμένων, εισήγαγε την έννοια του συμμέτοχου στη θέση του παρατηρητή, και πιθανότητα κάποια στιγμή θ' αναγκαστεί να συμπεριλάβει και την ανθρώπινη συνείδηση στην περιγραφή του κόσμου. Ό Βουδιστής δεν πιστεύει στην ύπαρξη ενός ανεξάρτητου ή ξεχωριστού εξωτερικού κόσμου, όπου ανάμεσα στις δυνάμεις πού τον ορίζουν θα μπορούσε να εισάγει και τον εαυτό του. Τόσο ο εξωτερικός όσο και ο εσωτερικός κόσμος είναι για το Βουδιστή οι δύο όψεις του ίδιου υφάσματος».

H σύγχρονη φυσική έρχεται να συναντήσει αρχαίες πεποιθήσεις. Και αυτό διότι έως τώρα η  επιστήμη μελετούσε την ύλη με  αναλυτικό  τρόπο  τεμαχίζοντας τα σε διαρκώς μικρότερα τμήματα.

Οι βιολόγοι, που κάποτε αξίωναν για την ανθρώπινη νόηση μια προνομιούχο θέση μέσα στην ιεραρχία της φύσης, έχουν προσεγγίσει αμετάκλητα τις θέσεις του σκληροπυρηνικού υλισμού που χαρακτήριζε τη φυσική του 19ου αιώνα. Παράλληλα, οι φυσικοί, αντιμετωπίζοντας ακαταμάχητες πειραματικές αποδείξεις, άρχισαν να απομακρύνονται από τα αυστηρά μηχανιστικά μοντέλα του σύμπαντος, υιοθετώντας μια αντίληψη σύμφωνα με την οποία η νόηση παίζει ουσιαστικό ρόλο σε όλα τα φυσικά συμβάντα.

Από την αρχαιότητα έως σήμερα  μικρές  «κλειστές» ομάδες διαφύλαξαν αυτή τη γνώση μέσα από τις τελετές μυήσεων, τις προφορικές παραδόσεις, τις διδασκαλίες και ενίοτε  τις εκστατικές ή υπερβατικές εμπειρίες.

Στην αρχαία Ελλάδα η «μεταφυσική», «μυστικιστική» υπερβατική εμπειρία, βρήκε διέξοδο δια μέσω της ανάπτυξης των «μυστηρίων»,  όπου ο υποψήφιος μύστης, θα κατανοήσει την «μυστικιστική κατάσταση», ως  μια εξαιρετικά έκτακτη κατάσταση,  που αποτελεί  την  κορυφαία στιγμή της  ζωής του ανθρώπου σε αυτή την ζωή,  (όχι στην μετά θάνατον), κατά την οποία επιτυγχάνεται δια μέσου των εκστατικών τελετών, λατρείας και μυήσεων, η ένωση της ανθρώπινης ψυχής με τον Θεό (Θέωση).

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, υπάρχει η εξωτερική γνώση, που προσλαμβάνει ο άνθρωπος με τις αισθήσεις και τη λογική του, αλλά υπάρχει και η εσωτερική γνώση που δίνεται στον άνθρωπο με την «μύηση», όταν ωριμάζει ηθικά και νοητικά. 

Ο άνθρωπος αποκτά την εσωτερική γνώση πολύ πιο δύσκολα, διότι για την κατάκτησή της, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η σταθερή ενατένιση της εσωτερικής ζωής, η υπέρβαση των αισθήσεων και ο απόλυτος έλεγχος του νου. Συνεπώς, σοφός είναι αυτός που έχει υπερβεί τον κόσμο των αισθήσεων και των επιθυμιών, επειδή γι’ αυτόν ανασηκώθηκε το πέπλο της πλάνης και της λήθης, και αντίκρισε την αιώνια Αλήθεια.

Είναι αυτός που κατέκτησε την γνώση που αφορά στις εσωτερικές αιτίες των φαινομένων, στους παγκόσμιους νόμους, και στις εφαρμογές αυτών των νόμων, ως αιώνιες Σταθερές στη Φύση. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Πλάτωνας (πολιτεία , 518 b-d):

«Στο εσωτερικό της ψυχής του, καθένας έχει την ικανότητα να μαθαίνει και το όργανο που του επιτρέπει να αποκτά την μόρφωση είναι η ψυχή. Και, καθώς δεν μπορούμε να στρέψουμε το μάτι μας από το σκοτάδι στο φως, χωρίς να γυρίσουμε ταυτόχρονα όλο μας το σώμα, έτσι ακριβώς πρέπει με ολόκληρη την ψυχή να πραγματοποιηθεί η στροφή αυτού του οργάνου, ως τη στιγμή που θα είναι ικανό, στραμμένο προς το πραγματικό να σηκώσει το βάρος της ενατένισης εκείνου, που είναι το πιο φωτεινό μέσα στο πραγματικό. Εκείνου, που ονομάζομε Αγαθό.»

Σήμερα λοιπόν ως «εσωτερική φιλοσοφία» ή «μεταφυσική»,  θα μπορούσαμε να πούμε πως ορίζεται  το σύνολο των αναπόδεικτων στις περισσότερες περιπτώσεις πεποιθήσεων (που οφείλεται ενίοτε και στην «μυστικιστική υπερβατική ενόραση»,), μιας κοινωνίας, για την φύση του ανθρώπου και του κόσμου, οι οποίες φαίνονται στα πλαίσια αυτής της κοινωνίας να είναι ορθές. Κάποιοι ταυτίζουν την μεταφυσική με τον όρο  «New Age»            ή «Νέα Εποχή».

Ο όρος όμως από μόνος του είναι προβληματικός, καθώς η μεταφυσική δεν είναι ένα νέο φαινόμενο ως όρος και ως μεθοδολογία, αυτογνωσίας και έρευνας του σύμπαντος. Σύμφωνα με τους επικριτές του υποτιθέμενου κινήματος «new age»,  αυτό αποτελεί ένα συγκρητιστικό σύστημα,  στις  διδασκαλίες του οποίου συναντούμε ένα πλήθος από  δοξασίες αρχαίων και σύγχρονων θρησκειών και φιλοσοφιών, όπου παράλληλα με σύγχρονες διδασκαλίες εφαρμόζονται αρχαίες πρακτικές και αντιλήψεις, όπως ο  ο πνευματισμός, ο αποκρυφισμός,   η μαγεία, η γόγκα και ο διαλογισμός. Αν σε αυτό προσθέσουμε και θεωρίες συνωμοσίας, και της νέας τάξης πραγμάτων τότε σίγουρα έχουμε ξεφύγει από τον ορισμό της μεταφυσικής ως την έρευνα της αρχής του όντος και της φύσεως του ανθρώπου.

Ας επανέλθουμε όμως στην μεταφυσική. Για την μεταφυσική ο χώρος του άγνωστου ήταν πάντα είναι άπειρος, και άχρονος, πέρα από δόγματα και ανθρώπινες προκαταλήψεις. Τόσο όμως στην μεταφυσική όσο και στην επιστήμη κατανοούμε πως όσο πιο πολύ γνωρίζουμε, τόσο πιο πολύ διαπιστώνουμε ότι αγνοούμε. Ίσως για αυτό  ο φυσικός Max Plank να είπε:

«Δεν υπάρχει φυσική χωρίς κάποια δόση μεταφυσικής..».

Η Σωκρατική πρόταση ότι γνώση είναι η συνειδητοποίηση της άγνοιάς μας εμφανίζεται ως ένα αξίωμα απρόσβλητο, που δεν μπορεί να ακυρωθεί από κάτι γνωστικά υπέρτερο, όπως λ.χ. η Νευτώνεια μηχανική ακυρώνεται ή παροπλίζεται σε μια ανώτερη σφαίρα παρατήρησης των φυσικών φαινομένων - τη σφαίρα δηλαδή της τάξης των μεγάλων αποστάσεων και των υψηλών ταχυτήτων - από τη θεωρία της σχετικότητας και την κβαντομηχανική.

Συνοψίζοντας, αν η επιστήμη αναζητά τα όρια της φύσης, η Φιλοσοφία  και η μεταφυσική την έλλειψη αυτών των ορίων. Αν η επιστήμη είναι η σταγόνα του ωκεανού, η Φιλοσοφία  το κύμα του. Αν η  επιστήμη εργάζεται για να ερμηνεύσει πειραματικά το μυστήριο της ύπαρξης, η Φιλοσοφία και η  μεταφυσική για την αληθινή φύση της πραγματικότητας.

Με διαφορετικές αφετηρίες και μεθοδολογίες,  τόσο η επιστήμη όσο και η Φιλοσοφία  ψάχνουν για την βασική αλήθεια γύρω από την  ύλη και την πηγή της. Σε αυτή την αναζήτηση όμως φαίνεται πως η επιστήμη αμέλησε εντελώς το πνεύμα μία λεπτοφιότερης μορφή της ύλης που μελετούσε.

Ο σύγχρονος τεχνολογικός πολιτισμός έχει δημιουργήσει ένα κόσμο πολύπλοκο, ένα κόσμο αποξένωσης, ατομισμού, αλλοτρίωσης, ένα κόσμο στον οποίο επιδιδόμαστε σε ένα  ατέρμονο αγώνα δρόμου επαγγελματικής επιτυχίας, κοινωνικές καταξίωσης, ναρκισσισμού, ξεχνώντας να επενδύσουμε στον πυρήνα των αναγκών της ύπαρξης μας.

Ίσως για αυτό τον λόγο, η κατάθλιψη είναι η δεύτερη πιο σοβαρή νόσος παγκοσμίως, μετά τα καρδιαγγειακά νοσήματα. Ο  Ακαδημαϊκός και συγγραφέας Λου Μαρίνοφ  στο βιβλίο του «Πλάτωνας όχι Πρόζακ», προτείνει να διαβάζουμε Πλάτωνα, αντί να παίρνουμε αντικαταθλιπτικά χάπια Πρόζακ!

«Η αγωνία ή το άγχος που εμφανίζεται προ της ιδέας του θανάτου ή πριν από μια δραστική αλλαγή, μας κάνει να αναρωτιόμαστε για ένα σωρό ζητήματα. Δεν είμαστε τόσο πρωτότυποι, αφού τα ερωτήματα αυτά έχουν τεθεί πολύ πριν και οι μεγάλοι φιλόσοφοι τα έχουν απαντήσει/ίσως οι απαντήσεις τους να μην είναι αυτές που ψάχνουμε, αλλά μπορούν να μας βοηθήσουν να βρούμε τη δική μας εξήγηση και παρηγοριά. Αν διαβάζουμε Πλάτωνα, και άλλους κλασσικούς είναι εύκολο να αντιληφθούμε πως εμείς οι άνθρωποι είμαστε ικανοί  για κάτι παραπάνω…Κανένα φάρμακο δεν μπορεί να κάνει κάποιον να μάθει τον εαυτό του κι ούτε μπορεί να τον κάνει να πετύχει τους στόχους του ή να κατανοήσει την κοινωνία που τον περιβάλλει.»

O  Μαρίνοφ όμως αναγνωρίζει παράλληλα: 

«Mπορεί ο φιλοσοφικός διάλογος να προσφέρει ηρεμία και χαλάρωση αλλά για εκείνους που έχουν ανάγκη ιατρικής παρακολούθησης δεν μπορεί να κάνει τίποτε παραπάνω από το να τους παραπέμψει στους κατάλληλους γιατρούς». 

Και όσο για τα δικαιώματα των «φιλοσόφων», ο καθηγητής είναι σαφής: 

«Εφόσον η Πολιτεία αναγνωρίζει τους ψυχολόγους και τους ψυχιάτρους, θα πρέπει, λογικά, να αναγνωρίσει και τη δική μας ιδιότητα ως φιλοσόφων.»

Καταλήγοντας ίσως η επιστήμη και η τεχνολογία οφείλουν να αποκαταστήσουν μια γόνιμη σύζευξη με τα κελεύσματα της αρχαίας σοφίας, της θεολογίας και της μεταφυσικής, ώστε να αντικρίσουν τον άνθρωπο ως ένα ψυχοσωματικό ον.  Εξάλλου, η κατάκτηση της εξωτερικής φύσης  από την Επιστήμη είναι σίγουρα κάτι ωραίο και σπουδαίο, αλλά σπουδαιότερη ακόμα είναι η κατάκτηση της εσωτερικής μας φύσης.

Οδός άνω και κάτω μία, ή μήπως όχι;

Παραπομπή.

Ο απατηλός καθρέφτης, Ρενέ Μαγκρίτ, 1915. Ο εξωτερικός κόσμος. Αν προσπαθήσουμε να σκεφτούμε έστω κι ένα πράγμα που βρίσκεται έξω από εμάς, δεν θα βρούμε ούτε ένα. Οτιδήποτε γνωρίζουμε για τον έξω κόσμο βρίσκεται αποτυπωμένο μέσα στο μυαλό μας. Επιπλέον είναι φιλτραρισμένο από τις αισθήσεις μας, καθώς και από τις πεποιθήσεις μας. Δηλαδή όχι μόνο ο έξω κόσμος είναι εξολοκλήρου μια απεικόνιση του εσωτερικού μας κόσμου αλλά επιπλέον αυτή η απεικόνιση είναι παραμορφωμένη και ατελής.

Ο εσωτερικός κόσμος. Αν όμως ο έξω κόσμος αποτελεί μία ψευδαίσθηση, με την έννοια ότι είναι μια αντιγραφή πάνω στη συνείδησή μας και σύμφωνα με τις δικές μας δομές και λειτουργίες, τότε ο εσωτερικός κόσμος καταρρέει, γίνεται απατηλός, αφού όλα τα πράγματα του έξω κόσμου αποτελούν τις προβολές του.

Ο καθρέφτης. Δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε τον εαυτό μας χωρίς εσωτερικές αξίες, ιδιότητες, και χωρίς εξωτερικά ορόσημα, συντεταγμένες, καθώς και ιδιότητες των λοιπών πραγμάτων και όντων. Έτσι λοιπόν ο μέσα κόσμος και ο έξω κόσμος αποτελούν τις δύο εκδοχές αντικριστά στις δυο πλευρές ενός καθρέφτη. Ο εξωτερικός κόσμος είναι απειλητικός και ψεύτικος. Ο εσωτερικός κόσμος ακαθόριστος και απατηλός. Ο εξωτερικός κόσμος αποτελείται από τις προβολές του εσωτερικού κόσμου. Ο εσωτερικός κόσμος αποτελεί μια έκφανση του εξωτερικού κόσμου. Το μέσα και το έξω αναπηδούνε διαρκώς κάπου ανάμεσα στις αντανακλάσεις. Αυτό που μένει είναι ένας καθρέφτης που μας δίνει τον εαυτό μας και τον κόσμο μας.