Η μυθολογία ως «ατραπός μύησης».

Απόσπασμα από σχετική ραδιοφωνική εκπομπή φιλοσοφικές αναζητήσεις με την Αρσινόη Δεληγιάννη δημοσιογράφο- σύμβουλο ψυχικής υγείας, η οποία μεταδόθηκε στις 16/5/2017. Ολόκληρη η συνέντευξη εδώ:

Α.Δ : Ποιά η σχέση αρχαίας Ελληνικής μυθολογίας και φιλοσοφίας;

(X.B) .Ο μύθος  λειτουργεί ως μία πρωτόγονη φιλοσοφία στην πιο ακατέργαστη μορφή του, σε μία εποχή που η ανθρωπότητα αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως μία ολότητα. Είναι η  προφορική μετάδοση της συλλογικής μνήμης, της  εμπειρίας και της γνώσης σε μία εποχή  που ακόμα οι ανθρώπινες κοινότητες δεν έχουν αναπτύξει την φιλοσοφία και τις επιστήμες.  

Η μετάδοση της γνώσης είναι εξαιρετικά σημαντική για την συνέχεια της κοινότητας. Έτσι  για να είναι θελκτική και κατανοητή από τα νεαρότερα μέλη της κοινότητας,  δημιουργείται ο  μύθος καθώς η δύναμη των εικόνων είναι ισχυρότερη του λόγου.  Η μετάδοση της γνώσης αρχικά γινόταν με τη μίμηση. Η μιμητική αναπαράσταση ήταν ζωντανό παράδειγμα.  Ο άνθρωπος έπαιρνε το ξύλο ή την πέτρα και έδειχνε στους άλλους πώς να την επεξεργαστούν. Το παράδειγμα ήταν ζωντανό και άμεσα κατανοητό. 

Το ίδιο γινόταν και στο κυνήγι. Χρειάστηκε όμως να διατυπωθούν όλα αυτά σε λογικές κατηγορίες, σε λογικές έννοιες και να εκφραστούν ως τέτοιες. Δεν μπορεί να υπάρξει λογική χωρίς την έκφρασή της. Αυτή η αναπαράσταση της συγκεκριμένης πράξης με το μύθο, με λογικές εικόνες, θα αλλάξει ριζικά τη συμπεριφορά και τη ζωή του ανθρώπου. Από την απλή αναπαράσταση – μίμηση, όπου ο νέος πρακτικά  έβλεπε, περνάει στην αναπαράσταση με λόγια (με μύθο). Κάπου εδώ αρχίζει η μυθική έκφραση.

Η παιδευτική αξία των μύθων – και ιδιαίτερα των αρχαίων Ελληνικών – θα πρέπει να αναζητηθεί στη σημασία που έχουν ή που μπορούν να πάρουν, όταν τους προσεγγίζει κανείς στο συναισθηματικό  «φορτίο»που μεταφέρουν και στην καλλιέργεια της ανθρώπινης φαντασίας που προσφέρουν.  Η  μελέτη των αρχαίων ελληνικών μύθων  μας αποκαλύπτει  αρχέτυπα, που εξακολουθούν να  έχουν την δύναμη να φωτίζουν τα  βαθύτερα μυστήρια της ύπαρξης μας,  παράλληλα με την προ- ιστορία του τόπου μας.

Ο μύθος μεταφέρει στον πυρήνα του ιστορικές αλήθειες, περιγράφοντας  πολύ συχνά πραγματικά γεγονότα. Για αυτό τον λόγο υπάρχουν διαχρονικά κοινά πολιτισμικά μοτίβα, που συναντώνται σε όλες τις μυθολογίες, αν και κάτω από διαφορετικές μορφές.  Έτσι π.χ. ο παγκόσμιος κατακλυσμός είναι ένας Μύθος που περιγράφεται σε διαφορετικούς  πολιτισμούς. Η Ιλιάδα επίσης ήταν ένας μύθος έως ότου ανακαλύφθηκε η Τροία από τον Σλήμαν.

Η μυθολογία επιγραμματικά, αποτελεί την κωδικοποιημένη συσσωρευμένη εμπειρία του παρελθόντος. Ο μύθος ήταν πάντα το κλειδί για το «επέκεινα»,  ήταν πάντα ένα εργαλείο ερμηνείας και κατανόησης του κόσμου.

Ο μύθος ανάμεσα στα άλλα,  ποιούσε ήθος. Η σπουδαιότητα των μύθων, ο μυθαγωγικός και μυσταγωγικός  τους χαρακτήρα, αποδεικνύεται από την καθολική, και συμβολική τους χρήσης κατά την τέλεση των  αρχαίων μυστηρίων.

Για αυτό τον λόγο, σε ένα δεύτερο  επίπεδο οι μύθοι,  περιγράφουν  εξιδανικευμένες ιστορίες ηρώων και Θεϊκών δυνάμεων χρησιμοποιώντας τα κατάλληλα αρχέτυπα με τους ανάλογους συμβολισμούς , ώστε να μας οδηγήσουν ασυνείδητα ή συνειδητά σε ανώτερες συνειδησιακές καταστάσεις.  Οι μυθολογικές αναφορές εμπεριέχουν  διαχρονικά αρχετυπικά σύμβολα και αλήθειες, που εάν κάποιος καταφέρει να τις  αποσυμβολίσει,  τότε  ο μύθος αποτελεί τη  «πύλη» για μία άλλη οπτική της ιστορίας της ανθρωπότητας και του συλλογικού ασυνείδητου.  

Στην αρχαία Ελλάδα  συντελέστηκε  ένα ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός για τον ανθρώπινο πολιτισμό. Αυτό έγινε όταν ο μυθολογικός λόγος, συνάντησε τον φιλοσοφικό, όταν αυτός εμφανίστηκε στην Ιωνία, κατά τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ.  Ακόμα και τότε όμως ο  μύθος εξακολουθεί να χρησιμοποιείται παράλληλα με το λόγο – όπως για παράδειγμα στα ομηρικά έπη – αλλά σιγά σιγά χάνει τη θέση του και κυριαρχεί απόλυτα ο λόγος ως στοιχείο της λογικής. Καθώς χάνει τη θέση του στην καθημερινή χρήση, ο μύθος κερδίζει μιαν άλλη θέση. Προσδιορίζει την παλιά γνώση που είχε συσσωρευτεί στον Αιγιακό κόσμο ως τη στιγμή που χρησιμοποιείται ο λόγος.

Αν θέλαμε να  ξεκινήσουμε από την ετυμολογία της λέξης, η απάντηση είναι απλή:  Φιλοσοφία είναι η αγάπη για τη σοφία, όπως την όρισε ο Πυθαγόρας.Η Φιλοσοφία   έμαθε τον άνθρωπο να σκέφτεται λογικά, πέρα από τα όρια, δόγματα και προκαταλήψεις, αναζητώντας να δώσει ερωτήματα, στη  προέλευση του κόσμου, και του ανθρώπου. 

Η Φιλοσοφία αποτελεί δημιούργημα συγκεκριμένων ατόμων (ή και ομάδων), για  αυτό η παραγωγή και η μετάδοσή του απαιτεί πολιτισμό γραφής και προϋποθέτει την ύπαρξη εξατομικευμένης κοινωνίας.  Η Φιλοσοφία είχε και έχει ως στόχο την γνώση, μία γνώση όμως που προϋπόθετε συνέπεια λόγων και πράξεων.  Για αυτό τον λόγο οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι ζούσαν βίο που αποτελούσε πρότυπο για την κοινωνία και καθιέρωνε πρότυπα συμπεριφοράς για την κοινωνία των πολιτών. 

Παρά  τα διακριτικά τυπολογικά χαρακτηριστικά τους, μύθος και Φιλοσοφία επιτελούν την ίδια λειτουργία. Συνθέτουν ερμηνείες του κόσμου, κοσμοεικόνες, και για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιούν σε μεγάλο βαθμό τα ίδια εργαλεία, με βασικότερο τη διάκριση δύο επιπέδων πραγματικότητας: θεϊκός-ανθρώπινος κόσμος, ουσία-φαινόμενο, δέον-είναι· διάκριση πάνω στην οποία βασίζουν την οντολογία και την ηθική τους. Η παρουσία του μύθου είναι αισθητή στην  φιλοσοφική σκέψη, κυρίως στις περιπτώσεις φιλοσόφων με μυστικιστικές τάσεις, όπως οι Πυθαγόρειοι,  ο Εμπεδοκλής, ο Πλάτωνας, οι Στωικοί,  που αποδέχονται τη εγκυρότητα του περιεχομένου κάποιων μυθικών αφηγήσεων. Ο Πλούταρχος στο έργο του Πλούταρχος, «Περί του ΕΙ του εν Δελφοίς», αναφέρει πως  : 

«Έργο της φιλοσοφίας είναι να ζητεί, να απορεί και να θαυμάζει. Τα σχετικά με το θεό μοιάζουν σαν να έχουν κρυφτεί μέσα σε αινίγματα τα οποία χρειάζονται εξήγηση και διδασκαλία της προελεύσεως». 

Συνεπώς Μύθος και φιλοσοφία σχετίζονται μεταξύ τους. Ο Ιεροκλής σε υπόμνημα στα χρυσά Έπη του Πυθαγόρα 1.1 – 2.1, αναφέρει:   

«Η φιλοσοφία είναι κάθαρση και τελείωση της ανθρώπινης ζωής. Κάθαρση από την υλική αλογία και του θνητού σώματος τελείωση ως ανάκτηση της κατάλληλης ευδαιμονίας η οποία και οδηγεί στην ομοίωση με το θείο.»

 Α.Δ : Υπάρχει κάποιο στοιχείο σας έκανε να ξεχωρίσετε την αρχαία Ελληνική μυθολογία από τις υπόλοιπες μυθολογικές παραδόσεις;

(X.B) .Οι μυθικές φιγούρες που παρουσιάζουν οι ελληνικοί μύθοι είναι τόσο ζωντανές και κατανοητές που ακόμα και σήμερα, εάν και  δεν αποτελούν πλέον μοντέλα συμπεριφοράς, μπορούν να γίνουν για όσους έρθουν σε επαφή μαζί τους  πρότυπα ανθρωπισμού, ηθικής και ηρωισμού, στην αυθεντική τους μορφή. Εάν οι μύθοι υπήρξαν οδηγοί της ανθρώπινης ζωής, αυτό το έκαναν αβίαστα και με πνεύμα ελευθερίας, χωρίς προσπάθεια επιβολής. Συντέλεσαν και συντελούν στη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα προβάλλοντας τη θέση του ανθρώπου απέναντι στους Θεούς και στο Σύμπαν.

Πρώτοι οι Έλληνες, έκαναν τους θεούς κατ’ εικόνα και ομοίωση τους. Ο ελληνικός κόσμος της αρχαιότητας, μολονότι είχε έναν ιδιότυπο σεβασμό στους 12 θεούς που είχαν πάθη ανθρώπινα, τιμούσε -σε βάρος του Διος- τον Προμηθέα.Σύμφωνα με τον μύθο, γνωρίζοντας και αυτός το τέλος του, συνειδητά, μπήκε στη διαδικασία της Θυσίας, θεωρώντας πως το φως που έδινε, ήταν ανώτερο αυτού. Άρα η Θυσία, ήταν δίκαια..(..).....O Σωκράτης, στο πρόβλημα συνείδησης του καλού και του κακού που του τέθηκε ύστερα από το περίφημο «ουδείς εκών κακός» (γιατί ενώ πολλές φορές ξέρουμε το καλό, τελικά πράττουμε το αντίθετο) απάντησε πως «είναι καλύτερο τότε να αδικείσαι, παρά να αδικείς».

Ο ελληνικός κόσμος πήρε το μέρος τέτοιων Θυσιών, έναντι των θεών του, καθώς τιμούσε πρωτίστως την υπέρβαση ως θεία. Αν ο στόχος του Οδυσσέα ήταν καλός και δίκαιος, δεν ήταν για τον Έλληνα «ύβρις» η αντιπαλότητά του με τον Ποσειδώνα. Η θέληση για πίστη και η ανωτερότητα αυτής από τον απλό συνυπολογισμό (δια ορθολογισμού) κόστους και οφέλους, ήταν η κινητήριος δύναμη της φιλοσοφικής σκαπάνης του ελληνικού κόσμου...

Οι ήρωες τους ήταν πρότυπα για ολόκληρη την κοινωνία προς όφελος της κοινωνίας. Παρόλα αυτά, οι ήρωες  είναι τραγικοί  τύποι, και αυτοί υποταγμένοι στην μοίρα και στο πεπρωμένο του ανθρώπινου βίου, εξαρτώμενοι από τα καπρίτσια και τις αδυναμίες  των Θεών. Ο καθένας μπορεί να βρει σ’ αυτούς κάτι που να τον αγγίζει, ενώ πίσω και πέρα από του συμβολισμούς  βρίσκεται το πανανθρώπινο αρχετυπικό  στοιχείο της  ανθρώπινης ύπαρξης. Η Ελληνική Μυθολογία, σύμφωνα με πολλούς μελετητές, έπαιξε σημαίνοντα ρόλο στην ευρύτερη αγωγή και παιδεία του ανθρώπου εξαιτίας της σημασίας του εύρους και του βάθους που αυτή έδωσε στις ανθρώπινες αξίες..

Η  μελέτη των αρχαίων ελληνικών μύθων  μας αποκαλύπτει  αρχέτυπα, που εξακολουθούν να  έχουν την δύναμη να φωτίζουν τα  βαθύτερα μυστήρια της ύπαρξης μας,  παράλληλα με την προ- ιστορία του τόπου μας.

Α.Δ : Για ποίο λόγο ονομάσατε τα blog σας «μυσταγωγία και μυθαγωγία»;

(X.B) .Ακριβώς λόγω του ότι ο μύθος ποιεί ήθος, συνεπώς και αγωγή, ενώ σε ένα βαθύτερο συνειδησιακό επίπεδο οδηγεί τον αναγνώστη στην συνειδητοποίηση πως το ταξίδι της ανθρώπινης ψυχής που συμβολίστηκε από τον Όμηρο με την Οδύσσεια, είναι ο κύκλος της ανθρώπινης εμπειρίας μέσα στη φύση, στη διάρκεια του οποίου μετά από πολλές περιπέτειες και οδύνες, ο άνθρωπος κατορθώνει να θυμηθεί την πραγματική του πατρίδα, την πνευματική Ιθάκη. Στο ταξίδι του αυτό, που είναι ένα μυστήριο,  οι μυθολογικές αναφορές στέκουν αρωγοί  στον άνθρωπο για να του θυμίζουν  την καταγωγή του και να του αποκαλύπτουν  τους δρόμους της επιστροφής του προς το πνευματικό του λίκνο.

Εάν κάποιος ασχοληθεί με αγάπη με την αρχαία Ελληνική μυθολογία, τότε τα αρχετυπικά μηνύματα που αυτή εντός της «κυοφορεί», μπορούν να γονιμοποιήσουν συνειδητά και ασυνείδητα πρότυπα συμπεριφοράς, που αν και δεν αποτελούν σήμερα τα κυρίαρχα, είναι όμως ικανά να ενεργοποιήσουν τον δρόμο της ψυχής και του νου, σε ένα ταξίδι που οδηγεί στην Ιθάκη. Μία Ιθάκη η οποία συμβολίζει μία χώρα όπου αποθεώνονται πανανθρώπινες άυλες αξίες, πρότυπα ηρωισμού, αρετής και ανθρωπισμού, στην πιο αυθεντική μορφή τους.

H επιστροφή της ψυχής στην πνευματική της εστία, σηματοδοτείται πάντοτε από τον αγώνα του μυθικού ήρωα, που υπερβαίνει τις προκλήσεις και τα καλέσματα της ύλης και με μια συνεχή επιλογή και διάκριση ανάμεσα στο Kαλό και το Kακό, πορευμένος την ατραπό της Aρετής, φθάνει στο πολυπόθητο τέρμα. Kαι αυτή η πορεία του μεταφυσικού ήρωα, του Hρακλή, του Οδυσσέα, του Aρτζούνα και του Γκιλγκαμές, γίνεται το πρότυπο και ο στόχος ενός συνειδητού ήρωα, που είναι ο καθένας από μας.

Ο πνευματικός άνθρωπος είναι αυτός, που δρα θετικά και συμμετέχει στα κοινά, επειδή δεν σκέπτεται μόνο τον εαυτό του. Έχοντας αντιληφθεί τις αληθινές αξίες της ζωής, εργάζεται για την αρετή, την ενότητα και την πνευματικότητα. Είναι εκείνος που βιώνοντας και αφομοιώνοντας την πνευματική πραγματικότητα, εμφανίζει και καθιερώνει τα πνευματικά ιδανικά….

Ο Πλωτίνος , (Εννεάς 3η, Πραγματεία 4η), αναφέρει σχετικά : Τί είδους είναι, λοιπόν, ο σπουδαίος Άνθρωπος; 

−Είναι εκείνος που έχει την Ικανότητα να ενεργεί με το Καλύτερο μέρος του.

Α.Δ : Μπορείτε να μας δώσετε κάποια παραδείγματα του παιδευτικού χαρακτήρα των μυθολογικών αναφoρών;

(X.B) .Ο μεγαλύτερος μυθαγωγός της  αρχαίας Ελλάδος, υπήρξε αναμφισβήτητα ο Όμηρος. Όμηρος τραγούδησε για έναν μεγάλο πόλεμο όπου συμμετείχαν θεοί και υπεράνθρωποι ήρωες. Εξυμνώντας τα αμέτρητα ανδραγαθήματα των παλαιοτέρων εκείνων ηρώων, διαπαιδαγώγησε τους νεότερους παραδίδοντας αθάνατα πρότυπα ηρωισμού και αρετής που όλοι οι Έλληνες θέλησαν να μιμηθούν. Σειρές γενεών ανδρώθηκαν στην Αρχαία Ελλάδα έχοντας ως πρότυπο ζωής την ανδρεία, την αγάπη για τον φίλο και την περιφρόνηση προς τον θάνατο του Αχιλλέα. 

Την επινοητικότητα, τη φρόνηση και την καρτερικότητα του Οδυσσέα, το πνευματικό κάλλος και τη ρητορική δεινότητα του Νέστορα, το ακατάβλητο πείσμα, την περηφάνια και την αξιοπρέπεια του Έκτορα που δεν παραιτείται από τον αγώνα παρ’ όλο που ξέρει ότι είναι μάταιος. Την εμψύχωση, την προτροπή για αιδώ και αντοχή στις δυσμενέστερες συνθήκες του Αίαντα, αθάνατα ηρωικά υποδείγματα που δεν συναντούνται πουθενά αλλού την εποχή εκείνη. 

Αυτό από μόνο του αρκεί για να εξηγήσει γιατί ο Όμηρος είναι «πατέρας των Ελλήνων», καθώς η αρετή της ανδρείας και της ρητορικής δεξιότητας και πειθούς, η επίτευξη της τελειότητας σε λόγια και έργα, αποτελούσαν τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του Ελληνικού ιδανικού.

Ίσως λοιπόν δεν θα ήταν παρακινδυνευμένο να  υποστηριχθεί πως εάν οι Έλληνες δεν είχαν ανατραφεί με την ηρωοκεντρική παιδεία του Ομήρου είναι αμφίβολο εάν θα είχαν αναπτύξει το θρυλικό ηρωικό ήθος που τους διέκρινε. Για παράδειγμα, η συγκλονιστική εποποιία κατά της Περσικής αυτοκρατορίας δεν ήταν αποτέλεσμα μόνο της τεχνολογικής και στρατηγικής τους ανωτερότητας, αλλά και του διαχρονικού φρονήματος του Έλληνα οπλίτη που είχε εμφυτευμένο μέσα του το αρχέτυπο του Ομηρικού ήρωα. Στα σχόλια στην Πολιτεία 1.174, o Πρόκλος μας αποκαλύπτει πως ο Όμηρος, ήταν κάτι παραπάνω από ένας απλός ραψωδός.. :

«Ο Όμηρος, ακολουθώντας μιαν άλλη και τελειότερη, κατά την γνώμη μου,κατάσταση της ψυχής, απομακρυνόμενος από το κατ’ αίσθηση ωραίο και τοποθετώντας τη νόηση του πάνω από κάθε ορατή και φαινομενική αρμονία, υψώνοντας μάλιστα τον νου της ψυχής του προς την αόρατη και πραγματική υπαρκτή αρμονία και οδηγημένος στην αληθινή ωραιότητα, έχασε το φως του, όπως λένε εκείνοι που συνηθίζουν κάτι τέτοια μυθολογήματα…. είναι πάντως ολοφάνερο ότι οι μυθοπλάστες δικαιολογημένα λένε ότι τυφλώθηκε εκείνος που αγαπά την θέαση τέτοιων πραγμάτων στον κόσμο, αυτός που από τα φανερά πράγματα και τις απεικονίσεις ανυψώθηκε προς την απόκρυφη για τις αισθήσεις μας θέαση. Αφού λοιπόν κάποιοι έκρυβαν μέσω των συμβόλων κάθε φορά την περί των όντων αλήθεια, έπρεπε και η παράδοση σχετικά με αυτούς να μεταδοθεί στους μεταγενεστέρους με τρόπο κυρίως συμβολικό».

Σε σχέση τώρα, με το ερώτημα σας, θα περιοριστώ σε τέσσερα μόνο χαρακτηριστικά  παραδείγματα από τον Όμηρο.

Στη ραψωδία Α 260, ο Όμηρος βάζει τον Νέστωρα να απευθύνεται στον Αγαμέμνονα  και τον Αχιλλέα, τον μεγαλύτερο ίσως ήρωα του, να του λέει πως αυτός (ο Αχιλλέας ), δεν ήταν τίποτα μπροστά στους παλιούς ήρωες που αυτός γνώριζε:

Εγώ είχα σμίξει με άντρες κάποτε πολύ τρανότερούς σας —χρόνια παλιά—κι αυτοί τα λόγια μου δεν τα αψηφούσαν, όχι. Άντρες παρόμοιους δεν αντάμωσα κι ουδέ και θα ανταμώσω, σαν τον Πειρίθο ή τον Πολύφημο, που ίδια θεός λογιόταν, σαν τον Εξάδιο, σαν το Δρύαντα, σαν τον Καινέα το ρήγα, σαν το Θησέα, στην όψη που 'μοιαζε θεός, το γιο του Αιγέα Πολλά αντρειωμένο  εκείνοι εστάθηκαν στης γης τους άντρες μέσα, πολλά αντρειωμένοι, και πολέμησαν και με πολλά αντρειωμένους με του βουνού τους δράκους τα 'βαλαν και τους χάλασαν όλους. Μα αυτούς εγώ συναπαντήθηκα, φτασμένος απο την Πύλο..”

Ο  Αχιλλέας επίσης, λέει στον Πηλέα, όταν ο τελευταίος εξιστορούσε τις ηρωικές περιπέτειες των Αργοναυτών :

«∆ε θα’ ρθει και για µένα καμία περίσταση, που να κάνω µμεγάλα έργα, και να δοξαστώ κι εγώ;»  Εδώ φαίνεται καθαρά το ηρωικό πρότυπο του Ομήρου.

Ο Όμηρος βάζει επίσης τον Αχιλλέα να αποκαλύψει το εξής συγκλονιστικό στην Βρισηίδα :

«Θα σου πω ένα μυστικό. Ένα μυστικό που δεν το διδάσκουν στους ναούς. Οι Θεοί ζηλεύουν το ανθρώπινο γένος  πότε θα πεθάνουν και πως η κάθε στιγμή για αυτούς μπορεί να είναι και η τελευταία ..Τα πάντα είναι πιο όμορφα επειδή είμαστε καταδικασμένοι, να πεθάνουμε, καθώς ζούμε μόνο μία φορά...»
 
Τέλος στη  Ιλιάδα  κατά τη διάρκεια μίας εκ των μαχών,  εμφανίζεται πάνω από το στρατόπεδο των Τρώων ένας αετός  ο οποίος κρατάει στα νύχια του ένα μεγάλο φίδι. Ξαφνικά το φίδι  δαγκώνει τον αετό, ο  οποίος αφήνει το φίδι να πέσει. Ο  Πολυδάμας οινοσκόπος, ερμηνεύει  το σημάδι ως κακό οιωνό, και απειλήται το ηθικό των Τρώων. Ο Έκτορας τότε  λέει την διάσημη φράση :

«Είς οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί πάτρης» .

Ένας είναι ο καλύτερος οιωνός, ν’ αγωνιζόμαστε για την πατρίδα. Με τα λόγια αυτά ο Έκτωρ εμψυχώνει τους συμπατριώτες του .

Ο στίχος είναι σαφής. Μην περιμένεις από τους θεούς και από τους καλούς οιωνούς να σε σώσουν! Ο καλύτερος από τους οιωνούς, είναι το να υπερασπιστείς εσύ, αγωνιζόμενος την πατρίδα σου, διότι αν δεν το κάνεις εσύ, δεν θα το κάνει για εσένα κανένας άλλος!

Α.Δ : Μπορείτε να μας δώσετε κάποια παραδείγματα του μυσταγωγικού χαρακτήρα των μυθολογικών αναφoρών;

(X.B) .Θα σας αναφέρω αρχικά κάποια αποσπάσματα από τον Πρόκλο ο οποίος μας αποκαλύπτει Πρόκλος «Εις τον Πλάτωνος πρώτον Αλκιβιάδη, βιβλίο Α’, 5.3– 5.12ς:  

« ..Ότι οι μύθοι επιδρούν και στους πολλούς το δείχνουν οι τελετές. Αυτές πράγματι, χρησιμοποιώντας τους μύθους, με σκοπό να κλείσουν μέσα τους την απόρρητη αλήθεια σχετικά με τους θεούς, αποβαίνουν για τις ψυχές αιτίες της ταύτισης αισθημάτων με τα δρώμενα κατά τρόπο άγνωστο σε εμάς και θεϊκό. Έτσι άλλοι από αυτούς που μετέχουν στις ιερές τελετές καταπλήσσονται κυριευμένοι από το θεϊκό δέος , ενώ άλλοι που προσαρμόζουν την διάθεση τους προς τα ιερά σύμβολα και εξέρχονται από τον εαυτό τους, τοποθετούνται στην περιοχή των θεών και ευφορούνται από το πνεύμα τους».

Και συμπληρώνει  :

« Σε εκείνους που έμπαιναν στο τέμενος της Ελευσίνας η επιγραφή ανακοίνωνε να μην εισέρχονται στο άδυτο οι αμύητοι και οι ατέλεστοι, έτσι και στην είσοδο του Δελφικού ναού υπήρχε αναγεγραμμένο “Γνώθι σ’ αυτόν” , το οποίο δήλωνε τον τρόπο της ανοδικής πορείας προς την Θεότητα,  και της πιο ωφέλιμης και αποτελεσματικής οδού, που οδηγεί στην κάθαρση, λέγοντας σχεδόν ολοκάθαρα σε όσους μπορούν να καταλάβουν, ότι αυτός που γνωρίζει τον εαυτό του, αρχίζοντας από την εστία του, μπορεί να έρθει σε επαφή με τον θεό ο οποίος αποκαλύπτει τη σύνολη αλήθεια και είναι αρχηγέτης της καθαρτήριας ζωής. Αντίθετα, εκείνος που αγνοεί ποιος είναι, ατέλεστος και αμύητος όντας, είναι ακατάλληλος για να μετέχει στην πρόνοια του Απόλλωνα.»

Συνεπώς αναφέρει ι ο Πρόκλος στα σχόλια στον Κρατύλο 155:  

«..Ο  άνθρωπος  πρέπει να απογυμνωθεί από το σαρκίο το οποίο είναι περιβεβλημένος, όπως ο Οδυσσέας από τα κουρελιασμένα ρούχα του και να μην ενδύεται πλέον» (ο σκοπός της ψυχής είναι να απαλλαγεί από τους χιτώνες που έχει ενδυθεί για να μπορέσει να ενωθεί ξανά με την πηγή της που είναι το νοητό)»

Ας δούμε τώρα πως ο  μέσα από τις μυθολογικές αναφορές αναδεικνύονται συμβολικά οι ιδιότητες των θεών των αρχαίων Ελλήνων.

Ο Πρόκλος στα σχόλια στον Παρμενίδη 1035.34,  αναφέρει πως : 

«..Στο άγαλμα της Αθηνάς ο Φειδίας παρέθεσε τον δράκοντα, ενώ στο άγαλμα τής Αφροδίτης, στην Ήλιδα, την χελώνα, επειδή οι παρθένες χρειάζονται φύλαξη, ενώ στις ύπανδρες ταιριάζει να οικουρούν και να σιωπούν. Η τρίαινα τού Ποσειδώνα είναι σύμβολο τού τρίτου χώρου, τον οποίον κατέχει η θάλασσα, κατά σειρά ταγμένη μετά από τον ουρανό και τον αέρα. Γι’ αυτό ονόμασαν έτσι την Αμφιτρίτη και τους Τρίτωνες.»

Ο δε Πορφύριος στο «Περί Αγαλμάτων», μας αποκαλύπτει για τον τρόπο με τον οποίοσυνήθιζαν να επικονίζουν το άγαλμα του Διός (αποσπ. 4):

«…το ομοίωμα του Διός το έπλασαν κατά την ανθρώπινη μορφή, διότι νους ήταν και σύμφωνα με αυτόν δημιουργούσε, ολοκληρώνοντας τα πάντα δια σπερματικών λόγων. Τον εμφανίζουν να κάθεται, υπαινισσόμενοι την σταθερότητα της δυνάμεώς του. Έχει γυμνό το πάνω μέρος του σώματός καθότι είναι φανερός στα νοερά και στα ουράνια μέρη του κόσμου, ενώ τα πρόσθια και κάτω μέρη είναι σκεπασμένα, καθότι είναι αφανής και απόκρυφος στα κάτω μερη του κόσμου. Στο αριστερό χέρι έχει το σκήπτρο, καθόσον στην αριστερή πλευρά εδρεύει και λειτουργεί η καρδιά, που είναι το πιο ηγεμονικό και νοερό σπλάχνο όλων των μερών του σώματος αφού βασιλεύς του κόσμου είναι ο δημιουργικός νους. Στο δεξί χέρι φέρει είτε τον αετό, καθότι προΐσταται των θεών του αέρος, όπως ο αετός που είναι μεταρσιωτικό* πτηνό, είτε άγαλμα νίκης, διότι αυτός ενίκησε τα πάντα.»

Α.Δ : Ποία τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν οι μυθοπλάστες για να δημιουργήσουν τις αλληγορικές τους διηγήσεις;

(X.B) .H μυθολογία χρησιμοποιεί ως εργαλεία παγκόσμια αρχετυπικά σύμβολα και εικόνες. 

Ο  Αριστοτέλης  τόνισε το γεγονός ότι η φαντασία λειτουργεί κυρίως μέσω της όρασης, λέγοντας ότι «η ψυχή δεν σκέφτεται χωρίς εικόνες»,  και πως  «η φαντασία είναι μια διανοητική λειτουργία ανάμεσα στις αισθήσεις και τη νόηση, η οποία μετατρέπει τις εντυπώσεις των αισθήσεων σε εικόνες», ενώ ο Πλωτίνος έλεγε, ότι : « ο δρόμος προς τη Σοφία και την απελευθέρωση από την ύλη βρίσκεται μέσα στην συμβολική αντίληψη – την ανάπτυξη της ενεργητικής φαντασίας που μεταφράζει τα σύμβολα σε Γνώση».

Ο Πλωτίνος θεωρούσε πως  η ψυχή εμπεριέχει όλες τις αναγκαίες λειτουργίες ώστε να μπορεί να αποκτήσει επικοινωνία με το Όλον και πίστευε ότι η συμβολική αντίληψη του κόσμου μέσα σε αναλογικό πλαίσιο, ήταν ο δρόμος της σοφίας και της απελευθέρωσης από τα κατώτερα στοιχεία της ύλης και των συναισθημάτων.

Σύμφωνα με την  Νεοπλατωνική  αντίληψη οι αρχετυπικές εικόνες ή Πλατωνικές  ιδέες μπορούν να προσεγγιστούν ενορατικά ως  και να αποτυπωθούν ως εικόνες εφόσον η υπερβατικό δεν μπορεί να μεταβιβαστεί λεκτικά.  Οπότε, ξεκινώντας από την οπτική επαφή με ένα σύμβολο, αν κανείς εντρυφήσει σε αυτό μέσω της συμβολικής αντίληψης, αρχίζει και αντιλαμβάνεται την εσωτερική φύση των πραγμάτων, και του ανθρώπου, και τη δική τους με το Όλον. 

Τα σύμβολα θα λέγαμε πως είναι για τον νου, ότι τα εργαλεία για τα χέρια, μεγιστοποιούν τις δυνατότητες. Αρκεί κάποιος να κατέχει τις κλείδες αποσυμβολισμού,  ώστε να του αποκαλυφθεί μία άλλη  ιστορικά και μεταφυσικά πραγματικότητα, πίσω από το πέπλο της φαντασίας και του συλλογικού ασυνείδητου.

Ο Πρόκλος αναφέρει : «…Αυτοί που μιλούν για τα θεϊκά πράγματα μέσω ενδείξεων μιλούν είτε συμβολικά και μυθικά, είτε μέσω εικόνων, ενώ από όσους φανερώνουν τις σκέψεις τους χωρίς προκάλυμμα, άλλοι εκφράζονται επιστημονικά  και άλλοι σύμφωνα με την έμπνευση που στέλνουν οι θεοί…

Aν οι μύθοι προέτασαν το φανερό τους περιεχόμενο στο σύνολό τους αντί για την αλήθεια που είναι εγκαθιδρυμένη στην απόρρητη περιοχή και χρησιμοποιούν για τα αφανή και άγνωστα στους πολλούς διανοήματα [και το κατεξοχήν ιδιαίτερο αγαθό τους είναι το ότι δεν αποκαλύπτουν κανένα στοιχείο της Αλήθειας στου βέβηλους, αλλά φανερώνουν μόνο κάποια ίχνη της όλης Μυσταγωγίας τους σε εκείνους που από της φύση τους έχουν την ικανότητα να περιδιαβούν την απροσπέλαστη για πολλούς θεωρία (=θέαση)], και αν οι άλλοι, αντί να αναζητούν την Αλήθεια που βρίσκεται κρυμμένη μέσα στους Μύθους, ασχολούνται μόνο με την εξωτερική προσχηματική μορφή των μυθικών πλασμάτων και, αντί για την κάθαρση του νου, ακολουθούν τις φανταστικές και μορφοποιητικές εικόνες, τότε ποιο τέχνασμα μπορεί να βρεθεί ώστε να κατηγορηθούν οι Μύθοι για κάποια δική τους παρανομία και όχι εκείνοι που κάνουν κακή χρήση των Μύθων για τη δική τους αδιαφορία;”

 Α.Δ :. Ποιά τα εργαλεία που χρησιμοποιείται εσείς στον αποσυμβολισμό των μύθων;

(X.B) .Καταρχάς, θα πρέπει να αναφέρω πως για να κατανοήσουμε τους ανθρώπους τους παρελθόντος, πρέπει να απομακρυνθούμε από τον τρόπο σκέψης, και δράσης του σήμερα, και να βιώσουμε όσο αυτό είναι εφικτό την εποχή τους, η οποία ήταν εντελώς διαφορετική από την δική μας. Η Dion Fortune, αναφέρει σχετικά με τις μυσταγωγικές παραδόσεις που έφτασαν ως εμάς:

«Όσο κοντύτερα στην πηγή, τόσο καθαρότερο το ποτάμι. Για να ανακαλύψουμε τις πρώτες αρχές που διέπουν ένα σύστημα πρέπει να ανατρέξουμε στην πηγή. Αν και σε ένα ποτάμι συμβάλλουν πολλοί παραπόταμοι κατά την διάρκεια της πορείας του, δεν είναι απαραίτητο να είναι οπωσδήποτε μολυσμένοι. Αν θέλουμε να διαπιστώσουμε την καθαρότητα τους, τους συγκρίνουμε με το παρθένο ρεύμα. Αν περάσουν αυτήν την δοκιμασία, τότε μπορεί κάλλιστα να τους επιτραπεί να αναμιχθούν με το κύριο ρεύμα».

Σύμφωνα με τον Πορφύριο,  πρώτος ο ραψωδός Θεαγένης από το Ρήγιο της κάτω  Ιταλίας στο τέλος  του 6ου αιώνα, παράλληλα με τα συνήθη σχόλια στον Όμηρο, ασχολήθηκε και με  την αλληγορική  ερμηνεία, η όποια,  θα  πρέπει  να  αφορούσε τόσο την παρουσίαση των Θεών, όσο και μεμονωμένες μυθολογικές   αφηγήσεις.

Επίσης  υπάρχουν  μαρτυρίες  για  έναν  μαθητή   από  την  σχολή   του Αναξαγόρα, τον 5ο π.χ αι., τον Μητρόδωρο τον Λαμψακηνό,  ο οποίος εξήγησε  κάποια  αμφιλεγόμενα  χωρία  των  Ομηρικών  επών  με  τρόπο παρόμοιο με αυτόν του Θεαγένη, δηλαδή είτε ως φυσικά φαινόμενα είτε ως  ηθικά  διδάγματα,  χρησιμοποιώντας  τις κοσμολογικές αρχές του Αναξαγόρα. Από πολλούς   άλλους πρώιμους ξηγητές του Ομήρου, όπως ο Διογένης  από την Απολλωνία ο Δημόκριτος ή ο Πρόδικος, γνωρίζουμε σήμερα μόνο τα ονόματα τους, με την βοήθεια μεταγενεστέρων και εν μέρει  αβέβαιων μαρτυριών  μπορούμε να έχουμε μόνο μία ασαφή εικόνα της δικής τους αλληγορικής ερμηνείας.

Σε κάθε περίπτωση ακολουθώντας την αλληγορική ατραπό που ξεκινάει με τον Πλάτωνα και  φτάνει έως του Νεοπλατωνικούς για τον αρχαίο Ελληνικό  κόσμο, μπορούμε να υποστηρίξουμε πως οι  μύθοι είναι ένας οδηγός συμβολισμού, μυσταγωγίας και μυθαγωγίας.

Α.Δ : Έχουν θέση οι μύθοι στον σύγχρονο κόσμο;

(X.B) .Η μυθολογία δεν εκλογικεύεται, ερμηνεύεται όμως χρησιμοποιώντας μεθόδους τις οποίες   μας  άφησαν παρακαταθήκη ο Πλάτωνας, οι Στωικοί, οι Νέο Πλατωνικοί, αλλά  και πιο σύγχρονοι ερευνητές όπως ο Carl Jung και ο Joseph Campell.  Σε αυτούς θα στηριχθούμε για το μαγικό μας ταξίδι στην Ελληνική μυθολογία.

Η δύναμη των μύθων δεν πέθανε ποτέ, απλώς μετασχηματίστηκε ο τρόπος διήγησης τους. Σήμερα οι μεγαλύτερες επιτυχίες της έβδομης τέχνης  όπως ο πόλεμος των άστρων, το Άβαταρ, το Μάτριξ, κ.λ.π,  βασίστηκαν  γύρω από το  ταξίδι του ήρωα το οποίο ακολουθεί ένα σταθερό μοντέλο,  τον «μονόμυθο» όπως τον αποκαλεί ο Joseph Campell, ένα μοντέλο που ακολουθούν όλοι πολιτισμοί,  και βάσει του οποίου,  χτίζουν τα διάφορα έπη και τους ηρωικούς τους μύθους.

Ο George Lucas δημιουργός του πολέμου των άστρων,  παραδέχεται πως ο πόλεμος των άστρων αποτελεί ένα κλασσικό έπος, σε ένα φουτουριστικό περιβάλλον. Αλλά τι είναι ένα κλασικό έπος; Ο γερμανός ανθρωπολόγος Adolph Bastian (1826-1905), πρότεινε για πρώτη φορά την ιδέα ότι οι μύθοι από όλο τον κόσμο φαίνεται να κατασκευάζονται από τις ίδιες «βασικές ιδέες». Αυτές οι βασικές ιδέες είναι που ο Carl Jung ονόμασε «αρχέτυπα», τα οποία ο ίδιος πίστευε ότι είναι τα δομικά στοιχεία όχι μόνο του ασυνείδητου νου, αλλά ενός συλλογικού ασυνειδήτου.

Το 1949 ο Joseph Campbell ξεκίνησε μια επανάσταση στην ανθρωπολογία (τη μελέτη των ανθρώπων και του πολιτισμού) με το βιβλίο του «Ο ήρωας με τα χίλια πρόσωπα». Πάνω σε αυτό το βιβλίο βασίστηκε κυρίως η ιστορία του πολέμου των άστρων από τον George Lucas. Βασικό γνώρισμα όλων των μυθολογικών ηρώων, είναι να ξεχωρίσουν από το καθημερινό συνηθισμένο άνθρωπο, και να θυσιαστούν προς χάριν του κοινωνικού συνόλου. Η ατραπός τους ξεκινά με ένα «εσωτερικό ταξίδι», το οποίο αντιστοιχεί, και μετουσιώνεται στην αναζήτηση της εξισορρόπησης του συνηθισμένου κόσμου, μέσα από συμβολικά ταξίδια και άθλους.

Το ταξίδι αυτό έχει ως σκοπό να μας υποδείξει, πως η ατραπός της αυτό-ανακάλυψης δεν σημαίνει να ψάχνεις μόνο για καινούργια μέρη, και να ξεπερνάς τα εμπόδια και τις αντιξοότητες, αλλά κυρίως αυτό: Nα έχεις «καινούργια μάτια», ώστε να βλέπεις τον κόσμο διαφορετικά!.

Όπως λέει ο Πλωτίνος :

«Μία ψυχή δεν μπορεί να δει το ωραίο αν δεν είναι ωραία αυτή η ίδια…(...)... Κλειστείτε στον εαυτό σας και κοιτάξτε. Κι αν δε βρίσκετε τον εαυτό σας όμορφο, πράξτε όπως ο δημιουργός ενός αγάλματος που πρέπει να γίνει όμορφο ... κόβει από δω, λειαίνει από κει, κάνει αυτή τη γραμμή πιο ανάλαφρη, εκείνη πιο καθαρή, μέχρι που θα εμφανιστεί ένα όμορφο πρόσωπο...»

Το αρχέτυπο του ήρωα, ήταν είναι και θα είναι διαχρονικό. Σε ένα διαφορετικό πολιτισμικό πλαίσιο για παράδειγμα , ο σύγχρονος ο ήρωας του Hollywood  Arnold Schwarzenegger, αναφέρει  σε συνέντευξη του:

«Από μικρός είχα ιδιαίτερη αγάπη στην Ελλάδα, στους αρχαίους μύθους και ήρωες. Για εμάς, που έχουμε ασχοληθεί με το body building, η αρχαία Ελλάδα είναι πάντα στο επίκεντρο, νιώθουμε σαν συνεχιστές των αρχαίων Ελλήνων και για αυτό το λόγο αγαπώ ιδιαιτέρως τον Ηρακλή».

Όταν το 1984 με πρωτοκάλεσε ο JamesCameron για να παίξω στον Εξολοθρευτή, δεν μου άρεσε καθόλου ο ρόλος και του είπα «δεν θέλω να παίξω ένα χαρακτήρα που δεν είναι ηρωικός». Στις επιφυλάξεις μου απάντησε:

«Μην ανησυχείς, ο τρόπος που θα κινηματογραφήσω την ταινία θα είναι τέτοιος που εσύ, αν και θα είσαι ο “κακός”, στο τέλος θα είσαι ο απόλυτος ήρωας». Τότε δεν κατάλαβα τι εννοούσε, όταν όμως είδα την ταινία, συνειδητοποίησα ότι είχε δίκιο»!