Η τέχνη, μαζί με τη σκέψη και τον λόγο, αποτελεί ένα από τα τρία θεμελιώδη χαρακτηριστικά που διακρίνουν τον άνθρωπο από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο. Τα άλλα δύο είναι η χρήση εργαλείων και συμβόλων, καθώς και η λατρεία – δηλαδή η αναφορά στο υπερβατικό. Η τέχνη δεν είναι απλώς μια διασκεδαστική δραστηριότητα, αλλά μια βαθιά ανάγκη του ανθρώπου, διότι αντιλαμβάνεται πως μόνο ό,τι αποκτά μορφή μπορεί να υπάρξει. Το άμορφο, ως απουσία μορφής, συνδέεται με τη διάλυση και τον θάνατο, και έτσι γίνεται αντιληπτό ως το ανύπαρκτο.
Ίσως για αυτό, στην αρχή των ανθρώπινων κοινωνιών, η αμορφία αποτελούσε μια απειλή – μια απειλή ύπαρξης, αφού για να υπάρξει κάτι πρέπει να έχει σχήμα. Το κάλλος, όμως, λειτουργεί ως πρόσκληση: μας καλεί να αναγνωρίσουμε την ομορφιά και την αρμονία της φύσης, μια αρμονία που εκφράζει το θεϊκό στοιχείο μέσα στο φυσικό.
Οι αρχαίοι Έλληνες αναγνώριζαν το θείο κάλλος μέσω του Έρωτος, ο οποίος σε φιλοσοφικό επίπεδο εμφανιζόταν με τρεις διαστάσεις:
- Σωματικός Έρως: Ο φυσικός, αισθητός έρωτας που εκδηλώνεται στο ανθρώπινο σώμα.
- Έρως της Ψυχής: Ο έρωτας για το κάλλος που αναδύεται μέσα από την εσωτερική ομορφιά και τις ανώτερες αξίες.
Υπερβατική Αισθητική Ενατένιση: Η αναγνώριση και κατανόηση της ομορφιάς που διαπερνά κάθε όν, οδηγώντας μας στην αποκάλυψη του υπερβατικού.
Σε αυτό το πλαίσιο, η ομορφιά απορρέει από ένα αυτοεκφραζόμενο και συνεχώς μεταβαλλόμενο σύμπαν, όπου όλα τα στοιχεία είναι αλληλοσυνδεδεμένα. Ως πεπερασμένο ον, ο άνθρωπος πρέπει να εμπνέεται από ανώτερες ηθικές και αισθητικές αρχές, που αποκαλύπτονται μέσα από τη μελέτη και την παρατήρηση της φύσης. Η εσωτερική ομορφιά της ψυχής του οδηγεί στη δημιουργία έργων τέχνης που αντικατοπτρίζουν την αρμονία και το κάλλος του κόσμου.
Όπως ο ήλιος, ο ανώτερος άνθρωπος δεν χρειάζεται να φωτίσει τον εαυτό του – είναι ήδη φως. Οι ακτίνες του ήλιου διαλύουν το σκοτάδι απλώς επειδή αυτή είναι η ουσία τους, χωρίς να κρύβουν κάποια κρυφή σκοπιμότητα. Αντίστοιχα, η καθαρή συνείδηση δεν απαιτεί εξήγηση ή απόδειξη· ακολουθεί φυσικά τη ροή των γεγονότων και τις αυθόρμητες εξελικτικές διαδικασίες της φύσης, λειτουργώντας μέσα σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο οργανικό σύστημα προς όφελος του συνολικού όλου.
Η παραπάνω προσέγγιση χαρακτηρίζει τόσο τη φιλοσοφία όσο και την τέχνη στην αρχαία Ελλάδα. Ο αρχαίος Έλληνας καλλιτέχνης επιδίωκε να ανακαλύψει το υπερβατικό που κρύβεται πίσω από τα φαινόμενα της φύσης και τις αισθήσεις – εκείνο που είναι πραγματικά υπαρκτό, όχι το εφήμερο ή το προσωρινό, αλλά το αιώνιο, το αμετάβλητο και το ακατανόητο. Με τον όρο «λόγος των πραγμάτων» εννοούμε την ουσία, τα χαρακτηριστικά που επιτρέπουν σε κάθε όν να μετέχει στην ύπαρξη.
Η αλήθεια, ως αντίθεση στο στερητικό και στο λήθη, υποδηλώνει την αδιαμφισβήτητη φανέρωση του πραγματικά υπαρκτού. Γι’ αυτόν τον λόγο, ο αρχαίος Έλληνας καλλιτέχνης, για παράδειγμα στη γλυπτική, απέβαλε τα δευτερεύοντα και περιστασιακά χαρακτηριστικά, επιδιώκοντας να αποδώσει τον καθαρό λόγο – το υπερβατικό, την ομορφιά, το κάλλος και την αρμονία που κρύβονται στη φύση και συνυπάρχουν με ένα θεϊκό και υπερβατικό σύμπαν. Ο θεατής ενός αγάλματος πρέπει να βιώνει την ευφορία της θέας εκείνων των αθάνατων στοιχείων, που δεν φθείρονται και παραμένουν ως έκφραση της αιώνιας ύπαρξης.
Αυτό το πνεύμα αναζητήθηκε και στην αρχιτεκτονική, όπου ο στόχος ήταν να αποτυπωθεί ο «λόγος του υπαρκτού» – η αρμονία των σχέσεων που καθιστά το σύμπαν έναν ολοκληρωμένο και πολύτιμο κόσμο. Όπως ανέφερε κάποτε ο Πικιώνης, εξέχων αρχιτέκτονας της εποχής μας:
«Πώς μπορούμε να καταλάβουμε τη μετόπη του Παρθενώνα σήμερα, όταν καταστρέψαμε τη μετόπη της Πεντέλης;»
Ο Παρθενώνας εκφράζει τις σχέσεις του φυσικού περιβάλλοντος της Αττικής. Όταν αυτό το περιβάλλον χάσει τον λογισμό του, την αρμονία των γραμμών του, η αποτύπωσή του θα στερείται του νοήματος που κάποτε είχε, και για τους σημερινούς ανθρώπους δεν θα μεταφέρει πλέον το ίδιο μήνυμα. Αντίστοιχα, αυτή η απώλεια της εσωτερικής αρμονίας παρατηρείται και σε άλλες μορφές τέχνης, ιδιαίτερα στη τραγωδία.
📌 Στοιχεία του άρθρου αντλήθηκαν από το κείμενο του καθηγητή Χρήστου Γιανναρά, «Η μεταφυσική της Τέχνης σε Αρχαία Ελλάδα και Βυζάντιο».
