Τι εορτάζουμε το Πάσχα;

«Θα γίνει η ανάσταση μιαν αυγή, πώς λάμπουν την άνοιξη τα δέντρα, θα ροδαμίσει του όρθρου η μαρμαρυγή, θα ξαναγίνει το πέλαγο και πάλι το κύμα θα τινάξει την Αφροδίτη· είμαστε ο σπόρος που πεθαίνει.»
Γιώργος Σεφέρης, «Μνήμη, α΄», στίχοι 21-24  

Στο παρόν μικρό άρθρο θα κάνουμε μία μικρή ιστορική και λαογραφική αναδρομή στις «ρίζες» της εορτής, αλλά και στα έθιμα των ήμερων, όπως του οβελία το τσούγκρισμα των κόκκινων αβγών κλπ.

Το Πάσχα μαζί με τα Χριστούγεννα, αποτελούν τις μεγαλύτερες εορτές της Χριστιανοσύνης. Η λέξη Πάσχα προέρχεται από την Αραμαική και Εβραϊκή λέξη «Πεσάχ» και «Πόσχα» που σημαίνουν «πέρασμα», και συμβολίζουν το πέρασμα του Εβραϊκού Λαού από την Αίγυπτο, στην ελευθερία προς γη της επαγγελίας.

Η   εορτή του  Πάσχα  στον Χριστιανισμό,  συνδέεται ιστορικά  με τις πανάρχαιες παγανιστικές γιορτές και τις τελετουργίες που έχουν άμεση σχέση με την λατρεία της φύσης κατά την  εαρινή  ισημερία.

Οι Αιγύπτιοι γιόρταζαν τον ερχομό της άνοιξης με τη μεγάλη γιορτή της εαρινής ισημερίας, που την ονόμαζαν Πισάχ ( =διάβαση), αφού κατά τη διάρκειά της γιορταζόταν η διάβαση, δηλαδή το ετήσιο πέρασμα του φωτοδότη Ήλιου από το εαρινό ισημερινό σημείο . Ήταν η στιγμή που οριοθετούσε την αρχή της άνοιξης και την ισότητα μέρας και νύχτας, ενώ ταυτόχρονα το φως του Ήλιου θριάμβευε πάνω στο νυχτερινό σκοτάδι.

Οι Εβραίοι επηρεασμένοι από τα έθιμα των Αιγυπτίων, τελούσαν μαζί τους τη μεγάλη αυτή γιορτή, την οποία και διατήρησαν μετά την έξοδό τους από την Αίγυπτο. Προκειμένου όμως να αποδεσμεύσουν  οι Εβραίοι, τη γιορτή τους από την αντίστοιχη παγανιστική Αιγυπτιακή γιορτή «της διάβασης του Ήλιου» από το εαρινό ισημερινό σημείο, τη συσχέτισαν με τη δική τους «διέλευση» από την Ερυθρά Θάλασσα και παραφράζοντας την ονομασία Πισάχ, ονόμασαν την αντίστοιχη δική τους γιορτή Πεσάχ, που σήμαινε τη «διάβασή» τους από τη δουλεία προς την ελευθερία. Το Αιγυπτιακό Πισάχ γιορταζόταν την εαρινή ισημερία στις 21 Μαρτίου (αντίστοιχη ημερομηνία).

Η τελετή της εορτής του Πάσχα στους Εβραίους άρχιζε το βράδυ της 14ης του μηνός Νισσάν πριν την δύση του ηλίου, και περιελάμβανε διάφορα έθιμα. («είπεν δε Κύριος προς Μωυσή και Ααρών εν γη Αιγύπτου λέγων … εναρχόμενη τη τεσσαρεσκαιδεκάτη ημέρα του μηνός του πρώτου αφ΄εσπέρας έδεσθε άζυμα έως ημέρας μίας και εικάδος του μηνός, έως εσπέρας» Έξοδος Κεφ. ΙΒ΄1, 18).

Το έθιμο του θυσιαζόμενου αμνού, έχει σχέση με την νύκτα της εξόδου από την Αίγυπτο. Σε ανάμνηση της εξόδου λοιπόν, κάθε Εβραϊκή οικογένεια θυσίαζε αμνό δίχως να σπάσουν τα κοκάλα του, και στην συνέχεια με το αίμα από το σφάγιο, έβαφαν το ανώφλι και τους δύο παραστάτες της εξώπορτας.

Στο Εβραϊκό πασχαλινό δείπνο παρέθεταν επίσης πικρά χόρτα σε ανάμνηση της πικρίας από την δουλεία στην Αίγυπτο, οίνο αλλά και άζυμο άρτο σε υπενθύμιση της βιαστικής αναχωρήσεως από την Αίγυπτο.

Μετά την έλευση όμως του Χριστού, ο ίδιος θυσιαζόμενος υπήρξε ο «αμνός» του Θεού, ο οποίος «πήρε» τη θέση του πασχαλινού αμνού. Ο συμβολισμός του λοιπόν του Ορθόδοξου Χριστιανικού Πάσχα είναι το «ξεπέρασμα» του Ιουδαϊκού Πάσχα, και το πέρασμα των ανθρώπων στη Βασιλεία των Ουρανών.

Οι «βαπτισμένοι Χριστιανοί» αποτελούν «τον λαό του Θεού», ο οποίος ελευθερώνεται από τη δουλεία των παθών πορευόμενος προς την Βασιλεία των Ουρανών. Συν σταυρωνόμαστε με τον Χριστό και συν ανασταινόμαστε, για να ζήσουμε μαζί Του στην αιωνιότητα.

Η Ορθοδοξία έχει τα δικά της έθιμα όπως τα Πασχαλινά κόκκινα αυγά, τα οποία συμβολίζουν το αίμα του Iησού Xριστού που έσταξε όταν λογχίστηκε από τον Pωμαίο στρατιώτης. (Σύμφωνα όμως με τον Κοραή τα κόκκινα αυγών συμβολίζουν το αίμα των προβάτων με το οποίο οι Iουδαίοι έβαψαν τις οικείες τους, για να αποφύγουν την «υπό εξολοθρευτικού Aγγελου φθοράν»).

Tο τσούγκρισμα των πασχαλινών αυγών, ένα έθιμο που χρονολογείται από τον 12μ.χ αιώνα (από τον 12 μ. χ χρονολογείται και το έθιμο των ασπασμών των πιστών με την ευχή «Xριστός Aνέστη - Aληθώς Aνέστη» το βράδυ της αναστάσεως, πράξη συμβολική της αγάπης αλλά και της ελπίδας που φέρνει η Aνάσταση του Ιησού), συμβολίζει την Aνάσταση του Xριστού, καθώς το αυγό συμβολίζει την ζωή και τη δημιουργία, που περιέχει εντός του την ζωή. Όταν το κέλυφός του αυγού σπάσει με το τσούγκρισμα, γεννιέται μια ζωή, έτσι και το πασχαλινό αυγό συμβολίζει το σπάσιμο του τάφου του Xριστού και την Aνάσταση του.

Το αυγό βέβαια σε όλες σχεδόν τις αρχαίες κοσμογονίες συμβόλιζε την γέννηση του σύμπαντος και της ζωής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το σύμβολο των ορφικών Μυστηρίων πού ήταν ένα φίδι τυλιγμένο γύρω από ένα «αυγό», που συμβόλιζε τον κόσμο που περιβάλλεται από το Δημιουργικό πνεύμα. Στο επίπεδο της μύησης και της φιλοσοφίας, συμβόλιζε τον νεόφυτο που την στιγμή της μύησης έσπαγε το κέλυφος του αβγού και ένας καινούργιος πνευματικός άνθρωπος γεννιόταν.

Η επίδραση όμως των τελετουργιών της αρχαίας Ελλάδος στην Ορθοδοξία φαίνεται ότι είναι μεγαλύτερη από όσο οι περισσότεροι γνωρίζουμε. Για παράδειγμα το αντίστοιχο Χριστιανικό Πάσχα στην Αρχαία Ελλάδα γιορτάζανε τα «Αδώνια», κατά τα οποία γινόταν αναπαράσταση του θανάτου του Άδωνι, απεικονίσεις του οποίου τον παρουσιάζουν εστεμμένο με ταινίες διακοσμημένες με ισοσκελείς σταυρούς. 

Στα «Αδώνεια» οι γυναίκες στόλιζαν το νεκρικό κρεβάτι με λουλούδια και καρπούς, τραγουδούσαν μοιρολόγια, ενώ προσφερόταν ως θυμίαμα μύρα. Ακολουθούσε επιτάφιος πομπή, ενώ την επομένη ημέρα ακολουθούσε η ανάσταση του «Άδωνι» που συμβόλιζε την καρποφορία της φύσης.

Αλλά και η μετάληψη με το «Θείο» σώμα και αίμα ήταν μέρος των τελετουργιών τόσο των Κορυβαντικών, όσο και των Ορφικών μυστηρίων. Στην μετάληψη των Ορφικών οι πιστοί, επιδίδονταν σε ωμοφαγία ταύρου και οινοποσία, που συμβόλιζε το σώμα και το αίμα του Ζαγρέα. Πίστευαν ότι με αυτόν τον τρόπο κατέρχονταν σε αυτούς η θεότητα και γέμιζε τις ψυχές τους. 

Στα Κρητικά μυστήρια η προσφορά του Ζαγρέα Διόνυσου και η θυσία του Μινώταυρου - Ιερού Ταύρου Διονύσου στα Λαβυρινθικά, ήταν η θεία Δωρεά - κάθοδος της πνευματικής δύναμης, του συμβολικού ταυρείου αίματος, που αφού πέρασε από διάφορα στάδια και στα άλλα Ελληνικά Μυστήρια των ιστορικών χρόνων, όπως και στα Μιθραϊκά των Περσών κ.λ.π. πέρασε και στα Χριστιανικά στους μετέπειτα αιώνες..

Το Χριστιανικό Πάσχα  καθορίστηκε με  απόφαση της A΄ Οικουμενικής Συνόδου στην πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας (με το παλαιό ημερολόγιο, προκειμένου να μην ταυτίζεται ο εορτασμός τους με το Εβραϊκό Πεσάχ). 

Εν κατακλείδι πανάρχαιοι πανανθρώπινοι αρχετυπικοί συμβολισμοί που έχουν σχέση με την γιορτή της εαρινής ισημερίας και του Αμνού ( =Κριού, αστρονομική εποχή του Κριού), την αναγέννηση της φύσης , αλλά και της μυστηριακής λατρείας του Ήλιου και της Σελήνης γεφυρώνονται τα χριστιανικά λαϊκά δρώμενα με τις προχριστιανικές καταβολές τους. 

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Ελληνική αγωγή (2003)