Ο λύκος, στην αρχαία Ελληνική σκέψη και στη λατρευτική παράδοση, θεωρείτο κατεξοχήν ιερό ζώο του θεού Απόλλωνος. Η σύνδεση αυτή δεν περιορίζεται σε μεμονωμένες μυθολογικές αναφορές, αλλά εντάσσεται σε ένα ευρύτερο συμβολικό, κοσμολογικό και μυσταγωγικό πλαίσιο: ο λύκος λειτουργεί ως φορέας φωτός, γνώσης και θεϊκής καθοδήγησης [1].
Σύμφωνα με όσα διηγείται ο Αριστοτέλης στο έργο Περὶ τὰ Ζῷα Ἱστορίαι, το οποίο συνέγραψε ενώ βρισκόταν στο όρος Λύκαιον, στο κεφάλαιο που αφορά τους λύκους περιλαμβάνεται και ο μύθος της γέννησης του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Δήλο. Κατά τη διήγηση αυτή, η Λητώ, μητέρα των θεών, προκειμένου να διαφύγει το μένος της Ήρας, μεταμορφώνεται σε λύκαινα και ταξιδεύει από την Υπερβορεία έως τη Δήλο συνοδευόμενη από αγέλη λύκων. Η σχέση του Απόλλωνος με τον λύκο θεμελιώνεται έτσι ήδη από τη γέννησή του, μέσα σε έναν θεογονικό μύθο σωτηρίας, μεταμόρφωσης και ιερής προστασίας [2][3].
Κατά την αρχαία παράδοση, στις αρχές Νοεμβρίου, όταν οι ημέρες ελαττώνονταν και τα πρώτα χιόνια κάλυπταν τις κορυφές του Παρνασσού, ο θεός Απόλλων εγκατέλειπε τον ναό του στους Δελφούς και μετέβαινε στη χώρα των Υπερβορείων, όπου παρέμενε επί τρεις μήνες, έως τις αρχές Φεβρουαρίου. Η απουσία του φωτεινού θεού συνέπιπτε συμβολικά με τη σκοτεινότερη περίοδο του έτους· η επιστροφή του σήμαινε την αναγέννηση του φωτός και την επανόρθωση της κοσμικής τάξης [4][5]. Η εναλλαγή αυτή αποτυπώνει μια συμπληρωματική σχέση ανάμεσα στο απολλώνιο φως και στην υφολογική σκιά του διονυσιακού στοιχείου [6].
Στους Δελφούς το λειτουργικό έτος διαιρούνταν σε δύο περιόδους: η πρώτη, εννέα μηνών, ονομαζόταν «Κόρος» και το Μαντείο λειτουργούσε κανονικά, ενώ η δεύτερη, οι τρεις χειμερινοί μήνες, ονομαζόταν «Χρησμοσύνη»· κατά τη διάρκεια της Χρησμονύνης το Μαντείο παρέμενε κλειστό και στον ναό ψαλλόταν ο Διθύραμβος προς τιμήν του Διονύσου, ο οποίος, σύμφωνα με την παράδοση, τότε αναλάμβανε συμβολικά τη θέση του Απόλλωνος. Η εναλλαγή αυτή δηλώνει τελεολογικά την περιοδικότητα της θείας παρουσίας και τον μυσταγωγικό χαρακτήρα του χρόνου στα Δελφικά τελετουργικά [5][6].
Σε μία άλλη παράδοση, κατά τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνος, οι άνθρωποι οδηγήθηκαν στις πλαγιές του Παρνασσού από τα ουρλιαχτά των λύκων, προκειμένου να σωθούν· εκεί ίδρυσαν την πόλη Λυκώρεια και αφιέρωσαν την κορυφή του Παρνασσού στον Απόλλωνα. Ο λύκος εμφανίζεται έτσι όχι μόνο ως ιερό ζώο, αλλά και ως καθοδηγητής του ανθρώπου προς τη σωτηρία και την τάξη [7].
Στο μαντείο των Δελφών υπήρχε, σύμφωνα με τις μαρτυρίες, ένας μπρούτζινος λύκος· πιθανότατα το άγαλμα αυτό θύμιζε τον λύκο που, κατά την παράδοση, σκότωσε έναν ληστή του ναού και κατόπιν οδήγησε τους προσκυνητές στο ιερό. Στη βόρεια και νότια Ελλάδα διασώζονται τοπωνύμια και μνημεία («Λύκειον» στην αθηναϊκή Ακρόπολη) που μαρτυρούν την επίμονα λατρευτική σύνδεση του λύκου με ιερούς τόπους και λατρευτικά κέντρα [8][9].
Ετυμολογικά, η ρίζα λυκ- (λύκη, λύκος) σχετιζόταν στην αρχαιότητα με την ιδέα του φωτός και, συνακόλουθα, της γνώσης· η Λατινική lux και ο Ελληνικός λεκτικός πυρήνας συγκλίνουν σε σημασιολογικά πεδία φωτός και λάμψης. Ονόματα όπως Λυκούργος (λύκη + ἔργον) και Λυκομήδης (λύκη + μήδος) λειτουργούν ως φορείς συμβολικού νοήματος, υποδηλώνοντας τη σχέση ανάμεσα στη δράση, τη σύνεση και την φωτεινή αποκάλυψη [10].
Μυητικά, ο λύκος υπήρξε σύμβολο της μεταβατικής διαδικασίας από το σκότος στο φως. Η νυκτερινή όρασή του και η ικανότητά του να κινείται μέσα στη σιωπή το κατέστησαν πρότυπο για την εκπαίδευση και την αναμόρφωση των νέων· οι όροι «λυκόπουλο» και «λυκιδεύς» χαρακτήριζαν εφήβους στο μεταίχμιο της ενηλικίωσης, οι οποίοι υποβάλλονταν σε σκληρές, συχνά εννιάχρονες, μυσταγωγικές δοκιμασίες, ονομαζόμενες «ἀγέλη». Μετά την ολοκλήρωση της αγέλης, οι νέοι γίνονταν πλήρη μέλη της κοινότητας· έτσι ο λύκος λειτουργούσε και ως αρχέτυπο μεταμόρφωσης και κοινωνικής ενσωμάτωσης [11][12].
Ο όρος «Λύκειον» στην Αθήνα δήλωνε αρχικά τον χώρο λατρείας του Λυκείου Απόλλωνος· μεταγενέστερα, σε αυτόν τον τόπο αναπτύχθηκαν κοινωνικά και πνευματικά δίκτυα — γυμνάσιο, σχολές — όπου σύχναζαν φιλόσοφοι και λόγιοι. Από το Λύκειον ο Αριστοτέλης ίδρυσε την Περιπατητική Σχολή· και από τον ίδιο όρο προήλθε, μέσω της λατινικής μεταβίβασης, ο γαλλικός όρος lycée [13].
Παράλληλα, ο λύκος σχετίζεται και με τον Κάτω Κόσμο. Σε κάποιες παραδόσεις ο Άδης φέρεται να φορούσε κράνος από δέρμα λύκου που τον έκανε αόρατο· τα σαγόνια του λύκου παρομοιάζονταν με σπηλιά από όπου δεν υπάρχει επιστροφή. Σε μερικά ιταλικά έθιμα ο λύκος εμφανίζεται ως ψυχοπομπός, ο φορέας των ψυχών των νεκρών· τέτοιες εικόνες τον τοποθετούν στο όριο μεταξύ ζωής και θανάτου, φωτός και σκότους [7][14].
Η παράδοση των λυκανθρώπων αποτελεί ένα ιδιαίτεροτατο και σκοτεινό κεφάλαιο: στον Παυσανία συναντούμε αφηγήσεις για μεταμορφώσεις ανθρώπων σε λύκους κατά τη διάρκεια μυστικώδους θυσίας προς τιμήν του Λυκαίου Διός· ο μύθος του Λυκάονος παρουσιάζει την ιδέα της κανιβαλικής δοκιμασίας και της τιμωρίας από τους θεούς, ενώ οι μεταμορφώσεις συνδέονται με τελετουργικά και χρονικές περιόδους παλινδρόμησης ανάμεσα στην ανθρώπινη και στην ζωώδη φύση.
Η περίπτωση του Δάμαρχου, που φέρεται να έζησε εννέα χρόνια με τους λύκους και επέστρεψε ως άνθρωπος για να κατακτήσει την αρετή της πυγμαχίας, είναι χαρακτηριστική των αφηγήσεων που δοκιμάζουν τα όρια του ανθρώπινου και του υπερβατικού· ο Παυσανίας, ωστόσο, εμφανίζεται σκεπτικός ως προς την ιστορική ακρίβεια τέτοιων διηγήσεων [7].
Στη Ρωμαϊκή μυθολογία, μια λύκαινα υπήρξε η τροφός των ιδρυτών της Ρώμης, Ρωμύλου και Ρέμου, και κατέστη εμβληματικό σύμβολο της ρωμαϊκής αρετής και ταυτότητας [15]. Σε άλλες γεωγραφικές και πολιτισμικές παραδόσεις — όπως στις αφηγήσεις των βόρειοαμερικανικών ιθαγενών — ο λύκος διασώζει ρόλους ποικίλους: σοφός σύντροφος και κυνηγός, ψυχοπομπός ή προειδοποιητική παρουσία· τα τοπικά αφήγηματα αποκτούν διαφορετικές αποχρώσεις, αλλά διατηρούν την κοινή συνισταμένη του σεβασμού προς το ζώο ως φορέα συμβολικών και πνευματικών λειτουργιών.
Συμπερασματικά, ο λύκος απασχόλησε τις παραδόσεις πολλών λαών και ενσωματώθηκε σε ένα εύρος ρόλων: ως σοφός κυνηγός στη Βόρειο Αμερική, ως άγριο θηρίο στη Σκανδιναβία, ως ιερό ζώο θεών στην Ελληνική και Ρωμαϊκή μυθολογία. Σε πολλούς μύθους τα όρια ανάμεσα στον άνθρωπο και στο ζώο είναι ρευστά· συνύπαρξη και μετασχηματισμός παράγουν ήρωες και τελετουργικά που οδηγούν στην αυτογνωσία και στην κοσμική επανίδρυση.
Ο λύκος, υπό αυτή την συμβολική ανάγνωση, σημαίνει αξιοπρέπεια, επιμονή, αφοσίωση, γενναιότητα — και, πρωτίστως, φώτιση· η νυκτερινή του όραση τον καθιστά πρότυπο εκείνου που βλέπει μέσα στο σκοτάδι και οδηγεί προς το φως.
Παραπομπές:
[1] Burkert, M., Greek Religion (κεφ. «Apollo»).
[2] Αριστοτέλης, Περὶ τὰ Ζῷα Ἱστορίαι.
[3] Kerényi, K., Apollo: The Wind, the Spirit and the God.
[4] Πλούταρχος, Περὶ τοῦ Εἶ τοῦ ἐν Δελφοῖς.
[5] Fontenrose, J., The Delphic Oracle.
[6] Nietzsche, F., Η Γέννηση της Τραγωδίας.
[7] Παυσανίας, Ἑλλάδος Περιήγησις (ενδεικτ. τομ. Φωκικά, Αρκαδικά).
[8] Παυσανίας, όπ. παρ. (αναφορές σε μνημεία και τοπογραφικά σημεία).
[9] Burkert, M., όπ. παρ. (τοπικές λατρευτικές πρακτικές).
[10] Chantraine, P., Dictionnaire étymologique de la langue grecque.
[11] Eliade, M., Rites and Symbols of Initiation.
[12] Vidal-Naquet, P., Le chasseur noir (σχετικά με μυστήρια και κυνηγετικές τελετουργίες).
[13] Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων (αναφορές σε χώρους και σχολές).
[14] Livy (Τίτος Λίβιος), Ab Urbe Condita (σχέσεις ρωμαϊκών μύθων και συμβόλων).
[15] Cumont, F., Les religions orientales dans le paganisme romain.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου