Το μάτι, η κόρη, η Ίριδα, ο ήλιος, το φως, και το χειμερινό ηλιοστάσιο.

 

Η κόρη του ματιού είναι το πιο σκούρο σημείο του σώματος και όμως από εκεί «αποφάσισε να μπαινοβγαίνει το φως», ώστε να είμαστε ικανοί να βλέπουμε τα χρώματα της ζωής.

Σύμφωνα με ένα παλιό ρητό «τα μάτια είναι παράθυρα στην ψυχή μας» τα οποία  αποκαλύπτουν τα βαθύτερα αισθήματα μας, τα οποία  υπό φυσιολογικές συνθήκες θα θέλαμε να κρατήσουμε κρυφά. Όταν είμαστε χαρούμενοι – ευτυχισμένοι διαστέλλονται ενώ όταν είμαστε λυπημένοι συστέλλονται. Σύμφωνα με έρευνες, οι κόρες του οφθαλμού διαστέλλονται μέχρι και 45% όταν κοιτάζουμε κάποιον που αγαπάμε.

Η διαστολή της κόρης συνδέεται επίσης με την αβεβαιότητα κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Αν κάποιος είναι λιγότερο σίγουρος για την απόφασή του, τότε αισθάνεται υψηλή διέγερση, γεγονός που προκαλεί και τη διαστολή της κόρης του ματιού.

Τα μάτια μας κινούνται διαρκώς. Κάποιες από αυτές τις κινήσεις βρίσκονται υπό τον συνειδητό μας έλεγχο, ενώ άλλες συμβαίνουν υποσυνείδητα. Όταν διαβάζουμε, παραδείγματος χάρη, εκτελούνται μία σειρά από ταχύτατες οφθαλμικές κινήσεις, που ονομάζονται «Σακκαδικές» όπως, παραδείγματος χάρη, όταν εστιάζουμε το βλέμμα σε μία λέξη και μετά στην επόμενη.

Πέραν των Σακκαδικών Κινήσεων, υπάρχουν οι μικρές, ακούσιες κινήσεις που κάνουμε καθώς περπατάμε προκειμένου έτσι να εξισορροπήσουμε την κίνηση του κεφαλιού και να σταθεροποιήσουμε τη θέα του κόσμου. Τέλος, τα μάτια μας κινούνται με υπερβολική ταχύτητα στη φάση REM του ύπνου.

Η κόρη του ματιού  είναι η κεντρική διαφανής περιοχή που φαίνεται μαύρη. Η περιοχή που την κυκλώνει είναι η ίριδα. Η ίριδα του ματιού κάθε ανθρώπου είναι τόσο μοναδική, όσο και τα δακτυλικά του αποτυπώματα. Η ίριδα ελέγχει την ποσότητα του φωτός που δέχονται τα κύτταρα της οράσεως, μοιάζει δηλαδή με τον μηχανισμό διαφράγματος μιας φωτογραφικής μηχανής.

Η λέξη  κόρη ετυμολογείται από το θηλυκό του αρχαίου ελληνικού «κόρος» - κούρος. Η λέξη σήμαινε τη νεαρή κοπέλα, σημασία με την οποία συνδέεται το «κόρη οφθαλμού» που πιθανώς σήμαινε αρχικά τη μικρή εικόνα ως αντανάκλαση του οπτικού ειδώλου. Ως κόρη στην Ελληνική  μυθολογία ονομαζόταν  επίσης η Περσεφόνη, κόρη της Δήμητρας.

Η Ίριδα – Ίρις στην ελληνική μυθολογία ήταν δευτερεύουσα θεότητα του Ολύμπου. Ανήκε στην ακολουθία των θεών με καθήκοντα αγγελιαφόρου, όμοια με εκείνα του θεού Ερμή. Ήταν η θεά του ουράνιου τόξου και αγγελιοφόρος του Δία και της Ήρας. Οδηγούσε το ουράνιο τόξο σαν μια πολύχρωμη γέφυρα από τον ουρανό στη γη και μετέφερε μηνύματα. Από εκεί έμεινε και η λέξη ίρις που σημαίνει «μάτι του ουρανού».

Ήταν φτερωτή και ορμητική σαν θύελλα, γνωστή ως πιστή και γοργοπόδαρη αγγελιοφόρος των θεών, ο σύμβολο της επικοινωνίας. Οι αρχαίοι Έλληνες φύτευαν συχνά ίριδες στους τάφους των συζύγων τους ως φόρο τιμής στη θεά Ίρις. Αυτή κατά διαταγή της Ήρας έσπευδε στις μελλοθάνατες γυναίκες όταν βασανίζονταν επί μακρού και επιτάχυνε το τέλος των βασάνων τους.

Το μάτι έχει σχήμα κυκλικό, το σχήμα της θεότητας. Το μάτι ήδη από την αρχαία Αίγυπτο συμβόλιζε τον πανόπτη  οφθαλμό , τον Ρα, το άγρυπνο μάτι του Θεού Ήλιου που βλέπει και γνωρίζει τα πάντα.

Το σχήμα του κύκλου συμβολίζει επίσης την αιωνιότητα καθώς δεν έχει αρχή ούτε τέλος, αντιπροσωπεύοντας την άπειρη φύση της ενέργειας και το σύμβολο του σύμπαντος.

Η όραση αποτελεί το σημαντικότερο από τα πέντε κανάλια επικοινωνίας του ανθρώπινου σώματος (αισθήσεις) με το περιβάλλον. Οι οφθαλμοί μετατρέπουν το φως (δηλαδή την ηλεκτρομαγνητική ενέργεια) σε νευρική δραστηριότητα η οποία μεταφέρεται στον εγκέφαλο και τον ενημερώνει σχετικά με την πηγή του φωτός.

Ο κόσμος μας δεν είναι παρά η αντανάκλαση του φωτός. Ο κόσμος που μας περιβάλλει είναι φτιαγμένος από φως. Το φως αποτελεί  αναπόσπαστο στοιχείο της φύσης και στοιχείο ζωτικής σημασίας για την ανθρώπινη ύπαρξη. Καθ’ όλη τη διάρκεια της εξελικτικής του πορείας, ο άνθρωπος ακολούθησε σταθερά την αλλαγή από το φως στο σκοτάδι, από την ανατολή στη δύση του ήλιου, σε ένα επαναλαμβανόμενο ρυθμό που διακόπτεται μόνο από την αδύνατη λάμψη της φωτιάς κατά τη διάρκεια των νυκτερινών ωρών. 

Για αυτόν τον λόγο οι ημέρες του Χειμερινού ηλιοστασίου αποτελούσαν διαχρονικά ημέρες εορτασμού γέννησης του φωτός. Γιατί όπως από την κόρη του ματιού που είναι το πιο σκούρο σημείο του σώματος «βλέπουμε το φως», έτσι και οι Θεοί λέγεται, πως το πιο μεγάλο φως το έκρυψαν στη πιο μεγάλη νύχτα.!

Οι μυστικοί δρόμοι της γνώσης. Πλατωνισμός, αλχημεία, και και οι μυστικοί συμβολισμοί στο Δουκάτο του Urbino.

Οι δρόμοι της γνώσης διατρέχουν την ανθρώπινη ιστορία, από την στιγμή που ο άνθρωπος έμαθε να διαχειρίζεται την φωτιά, έμαθε να καλλιεργεί την γη, και εξημέρωσε τα ζώα παύοντας να είναι νομάδας τροφοσυλλέκτης.

Στην Ελληνική μυθολογία, ο Τιτάνας Προμηθέας έδωσε την φωτιά στους ανθρώπους, και η Δήμητρα τους έμαθε την καλλιέργεια της γης, ιδρύοντας τα Ελευσίνια μυστήρια.

Στα Ελευσίνια μυστήρια αλλά και στις υπόλοιπες μυστηριακές τελετές, η χρήση του μύθου της αλληγορίας και των αρχετυπικών συμβόλων, αποτέλεσαν βασικά εργαλεία μύησης και μάθησης.

Στον φιλοσοφικό λόγο, ο Πλάτων (427 π.Χ.-347 π.Χ.), χρησιμοποιεί κατά κόρον τον μύθο, τα σύμβολα, και τον αλληγορικό λόγο. Για τον Πλάτωνα υπάρχει η εξωτερική γνώση, που προσλαμβάνει ο άνθρωπος με τις αισθήσεις και τη λογική του, αλλά  υπάρχει και η  εσωτερική γνώση που κατακτιέται δια μέσω του «φιλοσοφικού έρωτα», όταν ο νους αποκτάει «φτερά» - «ίπταται» στην σφαίρα του «αγαθού».

Η «εσωτερική» αυτή γνώση κατακτιέται πολύ πιο δύσκολα, καθώς προϋποθέτει τη σταθερή και αδιάλειπτη ενατένιση της εσωτερικής ζωής, την υπέρβαση των αισθήσεων και τον απόλυτο έλεγχο του νου.

Συνεπώς, εραστής της σοφίας, των ιδεών και των αρχετύπων είναι αυτός ο οποίος έχει υπερβεί τον κόσμο των αισθήσεων των παθών και των επιθυμιών, επειδή γι’ αυτόν ανασηκώθηκε το πέπλο της πλάνης και της λήθης, βγήκε από το σπήλαιο, και αντίκρισε τις ιδέες και την αιώνια Αλήθεια, το «Αγαθό».

Η αληθινή γνώση δεν είναι για τον Πλάτωνα μια γνώση θεωρητική και αφηρημένη που θα μπορούσε να μάθει κάποιος μέσα από βιβλία και διδασκαλίες. Λέγεται μάλιστα πως κάποτε ένας μαθητής του Πλάτωνα, ταξίδευε με πλοίο, μεταφέροντας μαζί του την μεγαλύτερη περιουσία του, τις σημειώσεις του δασκάλου του Πλάτωνα. Το πλοίο όμως στο οποίο επέβαινε βυθίστηκε. Ο ίδιος σώθηκε, αλλά χάθηκαν στο βυθό της θάλασσας όλα τα βιβλία, και οι σημειώσεις που είχε συγκεντρώσει από τις διδασκαλίες του Πλάτωνα. Μόνο τότε κατάλαβε γατί ο δάσκαλος του ο Πλάτων, επέμενε ότι η γνώση δεν πρέπει να «γράφεται» στα βιβλία, αλλά στην ψυχή...

Για την πραγματική γνώση και τους αληθινούς φιλοσόφους έγραφε ο Πλάτων (Επιστολή Ζ΄ 340d-341c) :

«..Όσοι δεν είναι πραγματικά φιλόσοφοι έχουν μόνο ένα πασάλειμμα από αμφίβολες γνώσεις και πείθουν τον εαυτό τους ότι δεν τους λείπει πια το παραμικρό. Όμως η φιλοσοφική γνώση της ουσίας του πράγματος δεν μπορεί να διατυπωθεί με το λόγο, όπως άλλες γνώσεις, αλλά, μετά από μακρόχρονη κοινή αναζήτησή της και αδιάκοπη ενασχόληση με αυτή, γεννιέται στην ψυχή ξαφνικά, σαν το φως που ανάβει από μια σπίθα, και ύστερα τρέφεται μόνη της»!

Βασικό εργαλείο σε αυτή την προσπάθεια, αποτελούν τα σύμβολα, αφενός μεν, διότι τα σύμβολα αποτελούν μία σύντομη και «συμπυκνωμένη γνώση», και αφετέρου διότι κάποια σύμβολα δεν μπορούν να ερμηνευθούν από όλους.

Το σύμβολο είναι η «τέχνη του σκέπτεσθαι με εικόνες». Ας μην ξεχνάμε πως ο άνθρωπος πρώτα χρησιμοποιεί τις εικόνες και τα σύμβολα στον γραπτό λόγο, και μετά την αλφαβητική γραφή. Για αυτό τον λόγο οι αρχαίοι Αιγύπτιοι χρησιμοποίησαν τα ιερογλυφικά, οι Κινέζοι τα ιδεογράμματα, και οι Μινωίτες την Γραμμική γραφή.

Ο Πλωτίνος (204-270 μ.Χ.), αναφέρει σχετικά (Εννεάδα V 8, 5-6):

«Γι' αυτό οι παλαιοί έλεγαν ότι οι ιδέες είναι οντά και ουσίες. Αυτό το έχουν συλλάβει, μου φαίνεται και οι Αιγύπτιοι σοφοί,  και για να εκθέσουν τη σοφία τους δεν χρησιμοποιούσαν την αλφαβητική γραφή, αλλά χρησιμοποιούσαν την ιερογλυφική γραφή. Σκάλιζαν αγάλματα μέσα στους ναούς, καθένα από τα οποία είναι το σύμβολο ενός ορισμένου πράγματος. Έτσι έκαναν ορατό ότι εκεί πάνω δεν υπάρχει συλλογιστική σύλληψη, ότι αντίθετα κάθε άγαλμα είναι επιστήμη και σοφία και συνάμα η προϋπόθεση της.»

Η λέξη σύμβολο βγαίνει από το συμβάλω, βάζω μαζί, κοινές προσωπικές εμπειρίες του καθενός έτσι ώστε να μπορούμε να συντονιζόμαστε, να συνεννοούμαστε, να εννοούμε το ίδιο πράγμα.

Τα σύμβολα είναι για το πνεύμα ότι τα εργαλεία για τα χέρια, μεγιστοποιούν τις δυνατότητες αντίληψης. Ξεκινώντας από την οπτική επαφή με ένα σύμβολο, εάν εντρυφήσουμε επισταμένως  σε αυτό μέσω γνώσεως των κλείδων αποσυμβολισμού και αποκρυπτογράφησης, μπορούμε να αντιληφθούμε το υποκρύπτουν μήνυμα που εμπεριέχει.

Ο Πλούταρχος (45-120 μ.χ) εξηγεί σχετικά (περί Ίσιδος και Οσίριδος 20F):

«Οι ποιητές και οι λογογράφοι όπως οι αράχνες υφαίνουν τον ιστό από την αρχή δίχως βάση,  και τον επεκτείνουν έτσι και αυτά (οι μύθοι και τα σύμβολα) περιέχουν μερικές ιστορίες και διηγήσεις αληθινές. Όπως οι μαθηματικοί λένε πως το ουράνιο τόξο είναι εικόνα του ήλιου και η χρωματική ποικιλομορφία του προκαλείται από την αντανάκλαση επάνω σε κάποιο νέφος, έτσι και ο μύθος/σύμβολο είναι εικόνα κάποιου άλλου λόγου ο οποίος ανακαλεί στην διάνοια μας συγκεκριμένα νοήματα.»

Μέσα από ένα μεγάλο αριθμό συμβόλων με τα οποία ερχόμαστε καθημερινά σε επαφή και στον σύγχρονο κόσμο, υπάρχει ήδη από την αρχαιότητα μία σχετικά μικρή, αλλά ιδιαίτερα σημαντική κατηγορία που παίζει καθοριστικό ρόλο στην ζωή της ανθρωπότητας. Είναι τα παγκόσμια αρχετυπικά σύμβολα όπως: O ήλιος - ο κύκλος, το φεγγάρι –τα κέρατα, η γυναίκα, ο φαλλός, το σπήλαιο, το δέντρο της ζωής, ο ζωδιακός, το κέρας, το φίδι, ο δράκος, το περιστέρι, ο λαβύρινθος , ο σταυρός, το ξίφος κ.λ.π.

Τα αρχετυπικά αυτά σύμβολα,  αλλά και ένας αριθμός άλλων τα οποία δεν είναι γνωστά σε όλους, μετατρέπονται συχνά σύμφωνα με τον Πλωτίνο (204-270 μ.Χ.), μετά την μελέτη σε αντικείμενα άσκησης διαλογισμού, των οποίων το νόημα μπορεί να «αποκαλυφθεί», μόνο μέσω της εντατικής διαδικασίας συγκέντρωσης, και αυτοστοχασμού.

Το πραγματικό τους νόημα τους μπορεί να αποκαλυφθεί, μέσω της διεύρυνσης του ίδιου μας του εαυτού. Όταν ο άνθρωπος στρέφεται προς τον εσωτερικό του εαυτό, τότε δια μέσου του εαυτού επέρχεται η ενόραση. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στις Εννεάδες ( Ill 8, 6 – 7):

«Ο στόχος των ανθρώπινων πράξεων έγκειται στη γνώση, και κάθε έφεση είναι έφεση για γνώση… Δεν πρέπει οι έννοιες να στέκονται έξω, αλλά πρέπει να ενοποιούνται με την ψυχή αυτού που μαθαίνει, ώσπου αυτή να τις συναντά ως κάτι οικείο. Όταν η ψυχή εξοικειωθεί και γίνει σύστοιχη με τις έννοιες, τότε τις παίρνει στα χέρια της - διότι πρωτύτερα βέβαια δεν τις κατείχε — και αρχίζει να τις κατανοεί.

Παίρνοντας τις στα χέρια η ψυχή γίνεται διαφορετική από ό,τι ήταν πριν, και διαλογιζόμενη βλέπει τις έννοιες σαν κάτι διαφορετικό από αυτήν ωστόσο και αυτή η ίδια είναι μια έννοια [ = «λόγος»] και τρόπον τινά ένας νους, αλλά ένας νους που βλέπει κάτι άλλο από τον εαυτό του. Να γιατί ο σοφός, ήδη κατάφωτος από τον λογισμό, βγάζει από μέσα του όσα φανερώνει στους άλλους, και ενώπιον του εαυτού του είναι καθαρή θέαση. Διότι αυτός ήδη τείνει προς την ενότητα [ = «προς το έν» - Αγαθό] και προς την ηρεμία όχι μόνο σε σχέση προς τα εξωτερικά πράγματα, αλλά και σε σχέση προς τον εαυτό του: τα πάντα είναι μέσα του.»

Η μελέτη, η εστίαση της προσοχής, η συγκέντρωση, ο έλεγχος των σκέψεων, ο συντονισμός σε συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και αντίληψης, μπορούν να οδηγήσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα.

Ο μαθητής του Πλωτίνου Πορφύριος (234 – 305 μ.χ), ορίζει την άσκηση αυτή, ως μία σταδιακή διαδικασία «εσωτερικής μεταμόρφωσης», και διεύρυνσης του νου….!

Η γνώση ήταν πάντα δύναμη, αλλά δεν μοχθούν το ίδιο όλοι οι άνθρωποι το ίδιο για αυτή, ούτε επίσης έχουν όλοι την δυνατότητα να την διαχειριστούν κατά τον ίδιο τρόπο. Έτσι ανά τους αιώνες ένα «μυστικό ρεύμα γνώσης» διατρέχει τους ανθρώπινους πολιτισμούς χρησιμοποιώντας ως «οχήματα» τον «αλληγορικό λόγο» και τα «σύμβολα», εργαλεία τα οποία δεν είναι γνωστά στους περισσότερους.

Το ρεύμα αυτό για τον Δυτικό πολιτισμό ξεκινά από την αρχαία Ελλάδα, περνά στον Ρωμαϊκό κόσμο, κρύβεται στα πιο σκοτεινά ράφια κατά τον Μεσαίωνα (όσα γλύτωσαν της πυράς) και ξανά ανακαλύπτεται κατά την αναγέννηση στην Ιταλία.

Δεν είναι τυχαίο πως η Αναγέννηση ξεκίνησε από την Ιταλία, και δεν είναι επίσης τυχαίο πως η Αναγέννηση σηματοδότησε το τέλος του Μεσαίωνα. Η αναγέννηση ξεκινά με την Σύνοδο της Φεράρας - Φλωρεντίας (1437-1439 μ.χ ), όταν η παρουσία των Βυζαντινών απεσταλμένων, ιδίως του Πλήθωνα του Γεμιστού, προκάλεσε τον θαυμασμό των Ιταλών.

Εκτιμήθηκε ιδιαιτέρως η ευρυμάθεια και η βαθιά γνώση του Πλήθωνα του Γεμιστού στην Πλατωνική, την Νέο Πλατωνική και την Ερμητική φιλοσοφία, σχολές σκέψεις οι οποίες ήταν ελάχιστα γνωστές στους Δυτικούς λογίους έως τότε.

Η μεταλαμπάδευση αυτής της ξεχασμένης για την Δύση αρχαίας Ελληνικής γνώσης, ολοκληρώθηκε με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σελτζούκους Τούρκους στις 29 Μαΐου του 1453, και την φυγάδευση των Βυζαντινών λογίων στην Ιταλία.

Η Αναγέννηση διαρκεί από τα μέσα περίπου του 14ου έως τα τέλη του 16ου αιώνα και χαρακτηρίζεται από τον κλασικισμό, την προσήλωση στη μελέτη του αρχαίου Ελληνικού και Ρωμαϊκού πολιτισμού, των Πλατωνικών, Νεο Πλατωνικών και Ερμητικών κειμένων, με εκπροσώπους πανεπιστήμονες και καλλιτέχνες όπως ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Ραφαήλ, ο Παράκελσος και άλλοι.

Η συμβολική γνώση δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει, δεν εκλογικεύεται, ερμηνεύεται όμως χρησιμοποιώντας μεθόδους τις οποίες μας άφησαν παρακαταθήκη ο Πλάτωνας, οι Στωικοί, οι Νέο Πλατωνικοί,συνεχίστηκε στους νεώτερους χρόνους με τον Carl Jung, και τον Joseph Campbell, ενώ η συμβολογία έγινε πρόσφατα γνωστή στο ευρύ κοινό από το με το bestseller του DanBrowno«Κώδικας Ντα Βίντσι».

Σήμερα θα παρουσιάσω τρείς φωτογραφίες, από το κάστρο του Δουκάτου του Urbino- Ουρμπίνο, τα οποία αποτυπώνουν την επιρροή της αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας και των συμβόλων της, στην αρχιτεκτονική (και όχι μόνο) της Ιταλικής αναγέννησης.

Πριν παρουσιάσω τις φωτογραφίες λίγα λόγια για το Δουκάτο του Urbino.

Το Urbino είναι μια Μεσαιωνική πόλη στην κεντρική Ιταλία , αποτελεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO από το 1998, και είναι η γενέτειρα ενός από τους τρείς σημαντικότερους εκπροσώπους της Αναγέννησης, του Ραφαήλ.

Η κατασκευή του παλατιού του Δουκάτου του Urbino ξεκίνησε από τον Δούκα Federico III da Montefeltro ( 1422 –1482), γύρω στα μέσα του δέκατου πέμπτου αιώνα, και θεωρείται χαρακτηριστικό παράδειγμα της Ιταλικής Αναγέννησης. Εκεί ο Ραφαήλ πήρε τα πρώτα ερεθίσματα τέχνης από τον πατέρα του Santi, ο οποίος ήταν επίσης επαγγελματίας ζωγράφος και ποιητής.

Στις φωτογραφίες που θα εξετάσουμε, θα διαπιστώσετε το πως τα σύμβολα υποκρύπτουν σημειολογικά την γνώση, και τονίζουν την ατραπό που οφείλει να ακολουθήσει ο αναζητητής. Στοιχεία που καθόρισαν την Αναγέννηση, και τα οποία δυστυχώς δεν βιώσαμε στην Ελλάδα.

Φωτογραφία πρώτη:

Η είσοδος στην βιβλιοθήκη του κάστρου του Δούκα Federico III da Montefeltro.

Πάνω από την θύρα απεικονίζονται δελφίνια, ανάμεσα σε τρίαινες του Ποσειδώνα. Τα δελφίνια είναι σύμβολο της σωτηρίας. Η σωτηρία λοιπόν εφόσον τα δελφίνια βρίσκονται στην είσοδο της βιβλιοθήκης μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της γνώσης. Η τρίαινα του Ποσειδώνα, αναφέρει ο Πλούταρχος (στο «περί Ισιδος και Οσίριδος»):

«είναι σύμβολο τού τρίτου χώρου, τον οποίον κατέχει η θάλασσα, κατά σειρά ταγμένη μετά από τον ουρανό και τον αέρα. Γι’ αυτό ονόμασαν έτσι την Αμφιτρίτη και τους Τρίτωνες.»

Η Θάλασσα συνδέεται με τα συναισθήματα. Ένας άνθρωπος που ελέγχει τα πάθη και τα συναισθήματα του, βαδίζει προς την αυτοπραγμάτωση, και την αυτογνωσία. Η Τρίαινα συμβολίζει επίσης το  παρελθόν, παρόν, και μέλλον. Το κεντρικό σκέλος το παρόν είναι δώρο του παρελθόντος, και δημιουργός του μέλλοντος. Αντλούμε τις γνώσεις μας από το παρελθόν, μπολιάζουμε με αυτές δημιουργικά το παρόν, δημιουργώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο ένα καλύτερο μέλλον.

Φωτογραφία δεύτερη:

Το κάστρο του Sassocorvaro, στο Δουκάτο του Urbino, από ψηλά.

Το κάστρο έχει την μορφή χελώνας, για τέσσερις βασικούς λόγους.

1.    Πρώτον ως γνωστόν η γνώση δύναμη, συνεπώς είναι ικανή υπό όρους να μας προστατεύσει (κάστρο αμυντική κατασκευή).

2.    Δεύτερον η χελώνα βαδίζει αργά, αργά πρέπει να είναι και τα βήματα του μαθητή της γνώσης.

3.    Τρίτον η χελώνα ζει πολλά χρόνια, η μάθηση είναι μία διαδικασία που διαρκεί μια ζωή, που προϋποθέτει να αναιρούμε διαρκώς ότι  γνωρίζουμε.

4.    Τέταρτον η χελώνα λόγω κατασκευής, βάση (Γη - υλη), εσωτερικό σώμα (άνθρωπος - ψύχη) και καβούκι (ουράνιο στερέωμα -πνεύμα), συμβολίζει την ένωση στον άνθρωπου του μικρόκοσμου και του μακρόκοσμου.

Φωτογραφία τρίτη:

Επιγραφή στα Ελληνικά σε έμβλημα του Δούκα Federico III da Montefeltro.

Στην επιγραφή διαβάζουμε: «ΦΙΛΑΡΕΤΩ ΤΑΤΩ», δηλ, αυτός που αγαπά την αρετή. Που σημαίνει πως αυτός που αγαπά την αρετή μπορεί να επιτύχει τους στόχους του. 

Τα προαναφερθέντα, αποτελούν ένα ελάχιστο δείγμα από τους κώδικες και τα  μηνύματα που  υπάρχουν πίσω από συγκεκριμένα σύμβολα της Αναγέννησης,  και τα οποία έχουν την αφετηρία τους στην αρχαία Ελλάδα. Αξίζει να ασχοληθεί κάποιος με τους μύθους και τα σύμβολα καθώς  η φαντασία και ο ψυχισμός των ανθρώπων πάντα θα ελκύεται από αυτά, εφόσον αυτά βρίσκονται βαθειά χαραγμένα στο συλλογικό ασυνείδητο της ανθρωπότητας. 

Δεντρολατρεία και Χριστουγεννιάτικο δέντρο.

Πλησιάζουμε προς τα Χριστούγεννα και ως γνωστόν, πολλά από τα έθιμα των εορτών (αν όχι όλα), έλκουν την προέλευση τους από την αρχαιότητα (σε παγανιστικές πεποιθήσεις και πρακτικές). Στο παρόν άρθρο θα αναφερθούμε στο αρχετυπικό σύμβολο του δέντρου, στην δεντρολατρεία, στην ιερότητα του στην αρχαία Ελλάδα, και την πιθανή σχέση του με τον στολισμό του Χριστουγεννιάτικου δέντρου.

Τα δέντρα ανήκουν στα αρχέτυπα των πανάρχαιων συμβόλων της ανθρωπότητας και αποτέλεσαν αντικείμενο λατρείας, θρησκευτικών ιδεών, περιεχόμενα μύθων, και έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη θρησκευτική και κοινωνική ζωή όλων των λαών. Και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά καθώς το δέντρο, παρέχει προστασία, σκιά, ξυλεία ως δομικό υλικό και για την συντήρηση της φωτιάς, τους καρπούς του για τροφή κ.λ.π.

Τα δέντρα είναι σύμβολα θηλυκά και χθόνια, αλλά ταυτόχρονα και φαλλικά - αρσενικά λόγω του όρθιου κορμού τους. Στην σύνθεση τους αντιπροσωπεύουν  την ιερότητα του κόσμου, την παγκόσμια ενότητα και την αλληλεξάρτηση, τη γονιμότητά,  το πεπρωμένο, την Γνώση, και πλήθος άλλα. Η άνθιση, η καρποφορία και η γονιμότητα του δέντρου είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μαζί του. 

Αν το δέντρο είναι  φυλλοβόλο έρχεται να μας θυμίσει τον κύκλο της φύσης και της ζωής, ενώ αν είναι αειθαλές την αιωνιότητα. Οι δακτύλιοι στον κορμό φανερώνουν την ηλικία του και συμβολίζουν τα χρόνια και τις εμπειρίες στη ζωή, ενώ τα κλαδιά του συμβολίζουν τη σύνδεση με τους άλλους. Οι ρίζες συμβολίζουν την απαρχή, τη γέννηση. Το δέντρο θεωρείται ότι συνδέει τον κόσμο κάτω από τη γη με εκείνον στην επιφάνεια και τον ουρανό. Είναι το στοιχείο της φύσης που ενώνει τη γη με το ύδωρ και τον ουρανό.

Για όλους τους παραπάνω λόγους,  υπήρχε το έθιμο της δεντρολατρείας στους αρχαίους πολιτισμούς (το οποίο συντηρείται ακόμη και σήμερα),  και ο στολισμός των δέντρων με καρπούς - προσφορές, υφάσματα, κορδέλες, τάματα του ανθρώπου προς την φύση για γονιμότητα, υγεία  και καλή σοδειά. Δεν είναι επίσης λίγες οι περιπτώσεις που τα ιερά δέντρα χρησμοδοτούσαν τα μελλούμενα, όπως λ.χ  τα διάσημα μαντεία του Δία στη Δωδώνη και του Άμμωνος Διός στην Αίγυπτο.  Όσοι ενδιαφέρονταν να πάρουν χρησμό έγραφαν το ερώτημα τους σε χάλκινο έλασμα.

Οι άρρενες ιερείς Σελλοί (οι οποίοι έμεναν «άλπυτοι» και κοιμόντουσαν στη γη, για να βρίσκονται σε διαρκή επαφή μαζί της ώστε να αντλούν από αυτή τη δύναμή τους (Ιλ., Π, 233-235)),  και οι Πέλειες οι οποίες  χρησμοδοτούσαν από το θρόισμα των φύλλων της φηγού, το πέταγμα και τους κρωγμούς των περιστεριών, τον ήχο των λεβήτων που περιέβαλλαν την ιερή φηγό, την Κερκυραϊκή μάστιγα (1)  κ.τ.λ. Ήχοι, φτερωτές οντότητες και το σταθερό δέντρο συνέβαλαν στη διαδικασία της μαντικής.

Το δέντρο που χρησμοδοτεί διαφέρει από τα άλλα, δεν είναι σαν τα υπόλοιπα. Τα αναρτημένα ενδύματα, τάματα, προσφορές,  κάνουν το ίδιο το δέντρο να διαφοροποιείται από όλα τα υπόλοιπα. Το επισημαίνουν και το διαχωρίζουν. Το καθιστούν ορατό από μακριά. Δεν είναι λίγα τα παραδείγματα δέντρων που εικονίζονται με υφάσματα τυλιγμένα επιμελώς γύρω από τους κορμούς τους.

Στον Αιγιακό χώρο η δεντρολατρεία υπάρχει ήδη από τον Μινωικό πολιτισμό. Στο περίφημο χρυσό δαχτυλίδι του Μίνωα, ένα χρυσό σπάνιο κόσμημα του 15ου αιώνα π.Χ. υπάρχει  σύνθετη θρησκευτική παράσταση, που απεικονίζει μορφές της Κρητομυκηναϊκής θεματολογίας, δηλαδή δεντρολατρεία με καθιστή θεά, ουρανό, γη και θάλασσα αλλά και ένα ιερό πλοίο.

Η δεντρολατρεία είναι κάτι το συνηθισμένο στη Μινωική λατρεία. Οι Μινωίτες, θεωρούσαν τα δέντρα ιερά, εμψυχωμένα, πηγή ζωής και αναγέννησης. Το δέντρο αντιπροσωπεύει τον γήινο κόσμο και την αδιάκοπη ανανέωσή του, που τελικά είναι η ίδια η αιώνια ζωή. Έτσι το κοσμικό δέντρο ως θεϊκό όργανο, μετατρέπεται και το ίδιο σε θρησκευτικό αντικείμενο, φορτισμένο με μεταφυσικούς συμβολισμούς. Tο δέντρο είναι σταθερό στοιχείο της σκηνογραφίας του Ιερού Γάμου. Το ιερό δέντρο είναι η ενσάρκωση της Μεγάλης Θεάς (Το δέντρο στο συγκεκριμένο δαχτυλίδι είναι Δρυς).

Κεντρικό θέμα στο δαχτυλίδι έχει μια γυναικεία θεότητα η οποία κατεβαίνει από τον ουρανό -  Θεοφάνεια, μια που κάθεται στη γη και μία πάνω σε ένα πλοίο που έχει μορφή ιππόκαμπου. Με άλλα λόγια, η κίνηση της Θεάς από ένα βραχώδες ιερό σε ένα άλλο, συνθέτοντας μια συμβολική παράσταση με τον ουρανό, την γη και την θάλασσα. Δύο Ιερά Δέντρα που βρίσκονται σε δοχεία πάνω σε βωμούς ή λίθινες στήλες, πλαισιώνουν την παράσταση του δαχτυλιδιού.

Η ένωση της γης, του ουρανού και του ανθρώπου είναι προφανής, ενώ τα δέντρα αντιπροσωπεύουν αυτόν τον γήινο κόσμο και την αδιάκοπη ανανέωσή του που τελικά είναι η ίδια η αιώνια ζωή. Το Κοσμικό δέντρο γίνεται το στήριγμα αυτού του κόσμου και όργανο Θεών, Δαιμόνων και Ηρώων.

Στον μετα Μινωικό Ελληνικό πολιτισμό, τα δέντρα είναι έμψυχα, καθώς οι νύμφες Δρυάδες, κατοικούσαν μέσα σε κορμούς δέντρων κυρίως βελανιδιών .Οι Νύμφες στο σύνολό τους ήταν γυναικείες μορφές θεϊκής καταγωγής, στενά συνδεδεμένες με τον φυσικό κόσμο, συμβολισμός της ομορφιάς και συνάμα των κινδύνων του («Άπτεσθαι ξύλου», έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες, λόγω της πεποίθησής τους πως στα δένδρα κατοικούσαν οι νύμφες Δρυάδες-Αμαδρυάδες, χτυπούσαν τον κορμό των δέντρων για να επικαλεστούν την προστασία τους, καθώς οι νύμφες μπορούσαν να πραγματοποιήσουν τις ευχές των ανθρώπων).

Δύο ιδιαίτερες κατηγορίες Νυμφών ήταν οι Αμαδρυάδες και οι Μελίες. Οι διάφορες Νύμφες των δασών κατοικούσαν κοντά στα αγαπημένα τους δέντρα, ζούσαν μέσα σε αυτά, έπαιρναν τη μορφή τους, ή ακόμα και ταξίδευαν από κορμό σε κορμό. Στη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου και στα Σχόλια εις Λυκόφρονα του Ιωάννη Τζέτζη (1110-1180), αναφέρεται πως ο Αρκάς, γιος της Καλλιστούς, έσωσε το δέντρο της Αμαδρυάδας Χρυσοπέλειας και από αυτήν απέκτησε δύο γιους, τον Έλατο και τον Αφείδα.

Στην αρχαία Αθήνα, το πρώτο ιερό ελαιόδεντρο δόθηκε από την Αθηνά ως δώρο στους κατοίκους των Αθηνών, και είχαν ληφθεί μέτρα για την προστασία του. Ακόμη και τα διάσπαρτα ελαιόδεντρα που εθεωρούντο κλώνοι του αρχικού, του μητρικού, εκείνου που είχε φυτέψει η Αθηνά στην Ακρόπολη, ήταν περιφραγμένα με σηκούς. Ένας ξύλινος φράκτης διαχώριζε τον ιερό χώρο της ελιάς από τον υπόλοιπο. Όποιος τον παραβίαζε ή τον κατέστρεφε κινδύνευε με αυστηρή τιμωρία, ακόμη και θανατική.

Η προστασία των δέντρων δημιούργησε τον θεσμό ης ανακήρυξης μεγάλων δασικών εκτάσεων σε ιερά άλση ή προστατευόμενες περιοχές. Τα άλση είναι αφιερωμένα σε διαφορετικούς θεούς. Το ιερό άλσος αποτελούσε ουσιαστικά ένα είδος ναού οριοθετημένο και αφιερωμένο στους Θεούς.

Άλλοτε πυκνοφυτεμένο και άλλοτε χωρίς καθόλου βλάστηση, όπως περιγράφεται από τον Παυσανία. Η πηγή συμπληρώνει τα ιερά άλση ως ένα αναπόφευκτο χαρακτηριστικό γνώρισμα και μάλλον απαραίτητη για το πότισμα των δέντρων. Ιεροί νόμοι προστάτευαν τα ιερά άλση από τη λεηλασία.

Η Ακαδημία αποτελεί το πιο ονομαστό ιερό άλσος, που εξελίχθηκε σε διακοσμητικό κήπο. Γύρω από το ιερό του Ακάδημου βρίσκονταν ο αρχικός πυρήνα του, ο οποίος σχηματίζονταν από 12 ελιές που προέρχονταν από την ιερή ελιά της Ακρόπολης. Στη συνέχεια φυτεύτηκαν γύρω τους κι άλλα δέντρα και θάμνοι καλλωπιστικού περιεχόμενου, που συνετέλεσαν στη μετατροπή, ενός αυθεντικού αγροτικού τοπίου σε διακοσμητικό κήπο.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί και το Λύκειο άλσος , που οι πρώτες φυτεύσεις του πραγματοποιήθηκαν γύρω από το ιερό του Απόλλωνα τον 6ο αιώνα π.Χ. και στη συνέχεια απόκτησε παγκόσμια φήμη χάρη στο Σωκράτη, ο οποίος σύχναζε και δίδασκε εκεί (δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ.) και τον Αριστοτέλη, που λίγο αργότερα (335 π.Χ.) δημιούργησε εκεί κοντά την περιπατητική» σχολή του.

Οι νόμοι που προστάτευαν αυτά τα ιερά άλση ήταν πάρα πολλοί. Απαγορευόταν κάθε είδους ενέργεια που θα μπορούσε να προκαλέσει περιβαλλοντική αλλαγή στο τοπίο. Ο Παυσανίας γράφει πως απαγορευόταν, όχι μόνο το κόψιμο των δέντρων, αλλά ακόμα και να μαζέψει και να μεταφέρει κανείς ξύλα ή πεσμένα φύλλα. Το μεγαλύτερο παράπτωμα ήταν να βάλει κανείς φωτιά ή να ρυπαίνει τις πηγές, αδίκημα που επέσυρε φυσικά τις ανάλογες ποινές.

Από διαφόρους συγγραφείς (Παυσανίας, Ξενοφών κ.τ.λ.) μαθαίνουμε πως εξίσου σοβαρά παραπτώματα ήταν το κυνήγι και το ψάρεμα μέσα σε προστατευόμενες περιοχές. Επίσης, οποιαδήποτε άλλη παρέμβαση στα ιερά άλση, όπως η καλλιέργεια του εδάφους, απαγορευόταν αυστηρά. Τόσο στον Ηρόδοτο και τον Παυσανία, όσο και στην Ηλέκτρα του Σοφοκλή, η πιθανή οργή των θεών λειτουργούσε αποτρεπτικά, κάνοντας τους ανθρώπους να σέβονται τα ιερά δάση. Γενικά οι νόμοι διέφεραν από περιοχή σε περιοχή.

Στο σύνολο τους όμως οι τοπικοί δικαστικοί νόμοι προστάτευαν τα ιερά δάση από κάθε είδους παραβιάσεις και πολλά δάση, όπως μας γράφει ο Παυσανίας, είχαν ιερείς ως φύλακες. Ας σημειωθεί εδώ πως έχει βρεθεί στα δυτικά Ιμαλάια (κοντά στη περιοχή που ζουν οι Καλάς) Ελληνική επιγραφή από το πέρασμα του στρατού του Μεγάλου Αλεξάνδρου το οποίο που γράφει: «μη θηρεύεις, μη αλιεύεις, μη φονεύεις».

Οι ποινές για τους παραβάτες ήταν αυστηρές. Μαστίγωμα για τους δούλους ή τους ξένους και πρόστιμα για τους πολίτες. Εκτός από τις νομικές διατάξεις, εξίσου εκφοβιστικό ρόλο είχαν και οι θρησκευτικές κατάρες ή η θεία Δίκη. Μερικοί φιλόσοφοι, όπως ο Πυθαγόρας και ο Εμπεδοκλής, πίστευαν πως τα δένδρα είχαν τη δική τους ψυχή, όπως και οι άνθρωποι. Έτσι θεωρούσαν την κοπή των δένδρων ως ένα είδος φόνου.

Και ο Θεός της βλάστησης και του γλεντιού ο Διόνυσος, σχετίζεται με τα δέντρα για αυτό τον λόγο  ονομαζόταν «Δενδρίτης». Από κορμούς πεύκων και ελάτων οι αρχαίοι Έλληνες κατασκεύαζαν καράβια, και ο Διόνυσος ήταν προστάτης των ναυτικών. Στα αρχαία «Διονύσια» έβγαινε και παρέλαυνε ένα μικρό καράβι με ρόδες, που για ιστίο είχε ένα έλατο, το οποίο συμβόλιζε τον Διόνυσο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο στολισμός του καραβιού ήταν μια πρακτική  προς τιμή του δενδρίτη Διονύσου.

Σήμερα την θέση των καρπών έχουν πάρει στο Χριστουγεννιάτικο δέντρο, οι μπάλες που φυσικά δεν μοιάζουν τυχαία με καρπούς δέντρων. Πολλοί ερευνητές συσχετίζουν το Χριστουγεννιάτικο δέντρο με το αρχαίο Ελληνικό έθιμο της Ειρεσιώνης.

Η Ειρεσιώνη ήταν ένα κλαδί ελιάς, πάνω στο οποίο κρεμούσαν λευκές και κόκκινες κορδέλες από όπου έδεναν καρπούς από την φθινοπωρινή σοδειά: φρούτα, αμύγδαλα, καρύδια, δημητριακά, βελανίδια, ρόδια. Η κόκκινη κορδέλα συμβόλιζε το αίμα των ανθρώπων, και η λευκή το αίμα των θεών. Η κίνηση αυτή ήταν έκφραση ευχαριστίας για την γονιμότητα του έτους που τελείωνε, και παράκληση για εξακολούθηση της γονιμότητας και κατά το επόμενο.

Την Ειρεσιώνη όμως την κοσμούσαν στην αρχαία Ελλάδα, με καρπούς τον μήνα Οκτώβριο και όχι Δεκέμβριο, όπως συμβαίνει με το Χριστουγεννιάτικο δέντρο. Το έθιμο παρόλα αυτά δεν παύει να παραμένει το ίδιο.

Στα νεότερα χρόνια στην Ελλάδα ο στολισμός του Χριστουγεννιάτικου δέντρου καθιερώνεσαι με τους Βαυαρούς και τον Όθωνα, οι οποίοι το έφεραν από τη Γερμανία στην Ελλάδα. Με τη συμβολική μορφή, κυρίως, του δέντρου της ζωής φυσικά έχει προϊστορία που ανάγεται στα βάθη των αιώνων στην Ελλάδα, όπως προαναφέρθηκε.

 Πηγή φωτογραφίας: neakriti.gr

Παραπομπή:

1 .Την πρώτη περιγραφή του αναθήματος την οφείλουμε στον Αριστοτέλη (απόσπ. στη Σούδα 1445. 5), ο οποίος, ωστόσο δεν αναφέρει τους Κερκυραίους. ο ίδιος σημειώνει ότι επρόκειτο για ένα αγαλμάτιο παιδιού, το οποίο στεκόταν επάνω έναν κίονα και κρατούσε μια μάστιγα στο χέρι, οι ιμάντες της οποίας, σειόμενοι ὑπ’ ἀνέμου προσέκρουαν στα μεταλλικά τοιχώματα ενός χάλκινου λέβητα, τοποθετημένου σε έναν δεύτερο κίονα, δίπλα στον πρώτο. η σύνδεση του αναθήματος με τους Κερκυραίους έγινε από τον Στράβωνα (7.7.6), ο οποίος αναφέρει ότι η μάστιγα που κρατούσε το αγόρι ήταν τριπλή και αλυσιδωτή με αστραγάλους. Σημειώνει μάλιστα με έμφαση, ότι από αυτήν τη μάστιγα, προήλθε η παροιμία Κερκυραίων μάστιξ, και συμφωνεί με τον πολέμωνα, περιηγητή του ύστερου 3ου - πρώιμου 2ου αι. π.Χ., ότι επρόκειτο για το περίφημο Δωδωναῖον χαλκεῖον, το οποίο έμελλε να καθιερωθεί ως έκφραση για αυτούς που μιλούσαν ακατάπαυστα (Στέφανος Βυζάντιος, στο λήμμα Δωδώνη).

Πηγές :

1. Ιερό δέντρο - τρυποπέρασμα στον Αχλαδέ, του Νίκου Ψιλάκη.

2. Ευάγγελος Ι. Μανωλάς, "Το Φυσικό Περιβάλλον στην Αρχαία Ελλάδα", Έκδοση Τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος, και Φυσικών Πόρων του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.