Φωτ. Άγαλμα του Σπινόζα στην Χάγη, Ολλανδία.
«Να μη χλευάζουμε, να μη θρηνολογούμε, να μην καταφρονούμε, αλλά να κατανοούμε. Χαρά είναι η μετάβαση από μια μικρότερη σε μια μεγαλύτερη τελειότητα.Οι ψυχές δε νικιούνται με τα όπλα αλλά με την Αγάπη και τη Γενναιοφροσύνη. Δεν επιθυμούμε κάτι επειδή το κρίνουμε καλό, αλλά, αντιθέτως, κρίνουμε κάτι καλό επειδή το επιθυμούμε. Αισθανόμαστε και βιώνουμε ότι είμαστε αιώνιοι.. Μην με ψάχνεις έξω, δεν θα με βρεις, ψάξε με μέσα….εκεί είμαι, παλλόμενος μέσα σου»
Μπαρούχ Σπινόζα (Baruch Spinoza )
Η Αναγέννηση παρά τις πολλές στρεβλώσεις της στην αποδοχή καινοτόμων απόψεων και ιδεών παραμένει σε σχέση με τον Μεσαίωνα η εποχή που πλησιάζει την κλασσική Αρχαιότητα ως προς την ανάδειξη σημαντικών και επιφανών προσώπων. Ένα από αυτά τα πρόσωπα είναι ο εμβληματικός φιλόσοφος Μπαρούχ Σπινόζα , ο οποίος κατάφερε με τις πρωτοπόρες απόψεις του να προκαλέσει την μήνη των σύγχρονών του ως προς τις θεολογικές του πεποιθήσεις.
Ο Μπενεντίκτους (Μπαρούχ) ντε Σπινόζα (1632- 1677), γεννήθηκε, έζησε και πέθανε στην Ολλανδία, όπου είχε καταφύγει η οικογένεια του (Εβραίοι από την Πορτογαλία) για να γλυτώσει από την Ιερά Εξέταση. Έχοντας λόγω καταγωγής Εβραϊκή ανατροφή, αφορίστηκε και από την Συναγωγή, για τις αιρετικές του απόψεις τις οποίες απέκτησε κατά τη μελέτη του Ντεκάρτ (Καρτέσιου 1596-1649), του πατέρα της σύγχρονης φιλοσοφίας.
Ο Σπινόζα, ελεύθερο και ανεξάρτητο πνεύμα, μπόρεσε στα χρόνια που έζησε να αναπτύξει πλούσιο συγγραφικό έργο που παραμένει ακόμα και σήμερα επίκαιρο και ζωντανό καθώς από τον θάνατό του και ύστερα επηρέασε πλήθος ομοϊδεατών του όπως ο μέγας και τρανός Νίτσε. Η σκέψη του Σπινόζα είναι προχωρημένη και αρκετά επαναστατική για τον καιρό του, κάτι που τον οδηγεί να αναγνωριστεί ως αιρετικός και να αποκλειστεί τόσο από την κοινότητα των Εβραίων όσο και από την ίδια του την οικογένεια, η οποία αισθανόταν πως η επαφή μαζί του μόλυνε τις συνειδήσεις τους.
Οι απόψεις του ήταν όμως απόλυτα συμβατές με την προσωπική του φιλοσοφία την οποία ποτέ δεν αρνήθηκε για να γίνει αρεστός και κατάφερε παρά τις συνεχόμενες απειλές και αντιδράσεις εις βάρος του να την διατηρήσει ως κόρη οφθαλμού και να αφοσιωθεί απομονωμένος ψυχή τε και σώματι στο πολύτιμο έργο του, στην ερμηνεία του Θεού όπως εκείνος καταλάβαινε και επιθυμούσε να μοιραστεί. Ο Σπινόζα έζησε μια λιτή ζωή ως μελετητής• αρνήθηκε την έδρα του καθηγητή στη Χαϊδελβέργη και ανέπτυξε τη φιλοσοφική του σκέψη μέσα από την αλληλογραφία του με άλλους επιστήμονες και φιλοσόφους.
Όλα τα γραπτά του Σπινόζα αντικατοπτρίζουν αυτήν την άποψη περί αλήθειας σε συσχετισμό με την επιδίωξη της αποκάλυψης της αλήθειας. Η φιλία και η επιδίωξη της αποκάλυψης της αλήθειας, αυτά πίστευε ότι ήταν τα δύο πράγματα που βοηθούν στην επίτευξη του υπέρτατου σκοπού του ανθρώπινου γένους που δεν είναι άλλος από το amor incellectualis Dei, δηλαδή την πνευματική αγάπη του Θεού. Η φιλοσοφία του Σπινόζα ήταν μια προσπάθεια να συμφιλιώσει τη βαθιά θρησκευτικότητα με την επιστημονική θεώρηση του ανθρώπου.
Ό Αϊνστάιν πολλά χρόνια αργότερα ρωτήθηκε για το ένα πιστεύει στον Θεό, απάντησε χαρακτηριστικά: «Πιστεύω στον Θεό του Σπινόζα, ο οποίος αποκαλύπτεται στην αρμονία όλων των υπαρκτών πραγμάτων, αλλά όχι σε έναν Θεό ο οποίος ασχολείται με το πεπρωμένο και τις πράξεις των ανθρώπων«. Ο Σπινόζα αναγνωρίζει τρία είδη γνώσης με ιεραρχική δομή:
1. opinio: η συγκεχυμένη και ανεπαρκής γνώση, η οποία στηρίζεται στην εμπειρία.
2. ratio: είναι η κοινή γνώση βάσει της οποίας γνωρίζουμε τα χαρακτηριστικά αλλά όχι την ουσία των πραγμάτων.
3. scientia intuiva: γνώση των αιτιών των πραγμάτων, δηλαδή τη γνώση των ιδιοτήτων ή κατηγορημάτων του Θεού.
Ο Θεός σύμφωνα με Σπινόζα αποτελεί μια αιώνια και αειθαλή δύναμη που παράγει (natura naturans), η οποία γίνεται αντιληπτή από τα παράγωγα της (natura naturata). Έτσι ο Σπινοζικός Θεός ταυτίζεται με τη δημιουργικότητα της φύσης, «..είναι μοναδικός και ενεργεί από μόνη την αναγκαιότητα της φύσης..», οπότε καταλήγουμε στο γεγονός πως ο Θεός είναι η ίδια η φύση.
Ο Θεός του Σπινόζα είναι «η μια και μοναδική υπόσταση και ότι αυτή είναι απολύτως άπειρη» απελευθερωμένη από όλα τα γνωρίσματα που όπως έχουν προσάψει στο παρελθόν και «ελεύθερο αίτιο όλων των πραγμάτων». Αντίθετα αποτελεί μια οντότητα χωρίς ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά η οποία «υπάρχει αναγκαία». Ούτε η δημιουργική δύναμη του Θεού πρέπει να συγχέεται με την ανθρωπομορφική έννοια του όρου, καθώς με αυτήν αναπαράγει τόσο τον εαυτό του όσο και τα πεπερασμένα δημιουργήματα. Σύμφωνα με τον Σπινόζα είναι «αίτιο όλων των πραγμάτων».
Εκκινώντας από τον Θεό, τον οποίο ορίζει ως μοναδική υπόσταση αυτού που είναι (στον εαυτό του), εννοεί να αποδείξει ότι τα πάντα έχουν μια αιτία – από την κοσμική τάξη ως την αταξία των παθών μας – και ότι τα πάντα εξηγούνται από τους καθολικούς νόμους της Φύσης«.
Ο Σπινόζα δεν πιστεύει τις θεολογικές εντολές όπως τις αφουγκράζονται οι «πιστοί» ιερείς που αποπροσανατολίζουν τον κόσμο. Οι περισσότερες θρησκείες διδάσκουν πως ο Θεός υπάρχει κάπου εκτός κόσμου, ίσως στον παράδεισο. Ο Μπαρούχ Σπινόζα έκανε την ασυνήθιστη σκέψη ότι ο Θεός είναι ο κόσμος. Έγραφε για «τον Θεό ή τη Φύση», με την έννοια ότι οι δύο λέξεις αναφέρονται στο ίδιο πράγμα. Ο Θεός και η φύση είναι δύο τρόποι περιγραφής του ίδιου πράγματος. Ο Θεός είναι φύση και η φύση είναι Θεός. Αυτό είναι μια μορφή πανθεϊσμού – η πίστη ότι ο Θεός είναι τα πάντα.
Αν ο θεός είναι άπειρος, σκεφτόταν ο Σπινόζα, συνάγεται ότι δεν μπορεί να υπάρχει κάτι που να μην είναι Θεός. Αν ανακαλύψετε κάτι στο σύμπαν που να μην είναι θεός, τότε ο θεός δεν μπορεί να είναι άπειρος, αφού ο θεός θα έπρεπε επί της αρχής να είναι και αυτό το πράγμα, όπως είναι τα πάντα. Όλοι είμαστε μέρη του Θεού, όπως και οι πέτρες, τα μυρμήγκια, το χορτάρι και τα παράθυρα. Όλα. Όλα ανήκουν σε ένα απίστευτα περίπλοκο σύνολο, αλλά εντέλει όλα όσα υπάρχουν αποτελούν τμήμα ενός και μόνου πράγματος: του θεού.
Oι πιστοί των παραδοσιακών θρησκειών κήρυτταν ότι ο θεός αγαπά την ανθρωπότητα και απαντά στις ατομικές προσευχές Αυτό συνιστά ανθρωπομορφισμό – την προβολή ανθρώπινων ιδιοτήτων, όπως η συμπόνια, σε ένα μη ανθρώπινο ον, τον θεό. Η πιο ακραία ανθρωπομορφική θέση είναι να φανταζόμαστε τον Θεό ως έναν καλό άνδρα με μεγάλη γενειάδα και ευγενικό χαμόγελο. Ο Θεός του Σπινόζα δεν ήταν έτσι.
Αυτός -ή ίσως θα ήταν ακριβέστερα να πούμε “αυτό” δεν είχε πρόσωπο και δεν ενδιαφερόταν για τίποτα και για κανέναν. Σύμφωνα με τον Σπινόζα, μπορείτε και οφείλετε να αγαπάτε τον Θεό, αλλά μην περιμένετε να σας επιστρέψει την αγάπη. Αυτό θα έμοιαζε με έναν φυσιολάτρη που προσδοκά από τη φύση να τον λατρεύει ανταποδοτικά.
Στην πραγματικότητα, ο Θεός που ο Σπινόζα περιγράφει είναι τόσο παντελώς αδιάφορος για τους ανθρώπους και για όσα κάνουν, ώστε πολλοί θεωρούσαν πως ο Σπινόζα δεν πίστευε καθόλου στον Θεό και ότι ο πανθεϊσμός του ήταν απλώς ένα προκάλυμμα. Τον θεωρούσαν άθεο και αντίθρησκο. Πώς θα μπορούσε κάποιος που πίστευε πως ο θεός δεν ενδιαφέρεται για την ανθρωπότητα να είναι κάτι άλλο; Ο Σπινόζα, ωστόσο, έτρεφε μια διανοητική αγάπη για τον Θεό, μια αγάπη που βασιζόταν στη βαθιά κατανόηση που επιτυγχάνεται με τον ορθό λόγο. Αλλά αυτό δε συνιστά μια συμβατική θρησκεία.
Ο Σπινόζα θεωρεί πως ο κόσμος χαρακτηρίζεται από την αιωνιότητα, αναγνωρίζει την αναγκαιότητα των μαθηματικών και επηρεάζεται βαθύτατα από τον γεωμετρικό τρόπο σκέψης ακόμα και στην Ηθική. Επιπλέον, επιχειρεί να εξοβελίσει τα τελικά αίτια από την κατανόηση της φύσης, καθώς υποστηρίζει πως « η φύση δεν έχει κανέναν προδιαγεγραμμένο τελικό σκοπό και ότι όλα τα τελικά αίτια δεν είναι παρά ανθρώπινες μυθοπλασίες» απορρίπτοντας έτσι την σχέση του αποτελέσματος με την αιτία του.
Η τελεολογία δεν έχει καμία θέση στη Σπινοζική διδασκαλία, διότι όπως ο ίδιος ο φιλόσοφος ισχυρίζεται «…αν ο Θεός ενεργεί για έναν τελικό σκοπό, αναγκαία ορέγεται κάτι το οποίο στερείται», άποψη που δεν περιέχει αντικειμενική υπόσταση, καθώς ο Θεός σαν τέλειο όν δεν μπορεί να στερείται κάτι.
Επιπλέον ο Σπινόζα πιστεύει απόλυτα πως «η διδασκαλία των τελικών σκοπών αναποδογυρίζει ολωσδιόλου τη φύση. Διότι αυτό που στην πραγματικότητα είναι αίτιο το θεωρεί ως αποτέλεσμα και αντιστρόφως… και τέλος, αυτό που είναι ύψιστο και τελειότατο το καθιστά ατελέστατο».
Ο φιλόσοφος ισχυρίζεται πως τα τελικά αίτια αποτελούν μια γνώση που κινείται στα όρια της φαντασίας « βλέπουμε έτσι ότι όλες οι έννοιες με τις οποίες ο όχλος συνηθίζει να εξηγεί τη φύση είναι μονάχα τρόποι του φαντάζεσθαι και δεν δηλώνουν τη φύση των πραγμάτων αλλά μονάχα μια κατάσταση της φαντασίας», και εξυπηρετεί την κάλυψη των ανθρώπινων αναγκών «οι υπόλοιπες έννοιες, έπειτα, δεν είναι επίσης τίποτα πέρα από τρόποι του φαντάζεσθαι με τους οποίους η φαντασία επηρεάζεται με διάφορους τρόπους, και ωστόσο, από τους αδαείς θεωρούνται σαν κύρια κατηγορήματα των πραγμάτων• επειδή, όπως είπαμε ήδη, πιστεύουν ότι όλα τα πράγματα έγιναν για τους ίδιους…»
Για τον Σπινόζα Το ανθρώπινο πνεύμα (ψυχή) αποτελεί μέρος της άπειρης δύναμης του θεϊκού νου, ως τροποποίηση του κατηγορήματος της νόησης με πεπερασμένο και προσδιορισμένο τρόπο, καθόσον ο Θεός εκφράζεται συγκεκριμένα ως ανθρώπινο πνεύμα.
Εν κατακλείδι παρατηρούμε πως ο Σπινόζα μέσω του έργου του επιχειρεί να παρουσιάσει μια τελείως διαφορετική προσέγγιση της πραγματικότητας, κατά την οποία προσπαθεί να απελευθερώσει το ανθρώπινο πνεύμα από τους δογματισμούς του παρελθόντος και να την απελευθερώσει πνευματικά. Υπό αυτές τις συνθήκες το σύμπαν κατά τον φιλόσοφο είναι ήδη από πριν καθορισμένο αιτιακά, αποτελεί ένα σύστημα στο οποίο δεν παρεμβάλλουν εξωτερικοί παράγοντες και όλα τα επιμέρους μέρη λειτουργούν υπό μια αιτιακή αλληλεπίδραση.
---------------------
Διαβάστε σχετικά : "Μικρή Ιστορία της Φιλοσοφίας", Nigel Warburton, Εκδόσεις Πατάκη, "Μεγάλοι Φιλόσοφοι" , Roger Er Scruton, εκδόσεις Ενάλιος.
