Ο ναός του Ηφαίστου , και η σχέση Ηφαίστου και Αθηνάς

Ο ναός του Ηφαίστου  γνωστός και ως «Θησείο», αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο δείγμα Δωρικού ναού στην Ελλάδα,  και ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία του οικοδομικού προγράμματος του Περικλή. Πράγματι ως προς τον πλούτο και την ποιότητα του γλυπτού του διακόσμου μόνο ο Παρθενώνας το ξεπερνά. Οικοδομήθηκε κατά τα μέσα του 5ου αι. π.Χ.,  και ήταν αφιερωμένος στον  Θεό Ήφαιστο και την Θέα Αθηνά Εργάνη.

Ο Παυσανίας αναφέρεται ιδιαίτερα στα χάλκινα λατρευτικά αγάλματα του Ηφαίστου και της Αθηνάς που βρίσκονταν στο εσωτερικό του ναού. Τα αγάλματα ήταν έργα του σπουδαίου Αθηναίου γλύπτη Αλκαμένη. Ο Βαλέριος Μάξιμος αναφέρεται στο θαυμαστό τρόπο με τον οποίο ο Αλκαμένης απέκρυψε το ιδιαίτερο ανατομικό χαρακτηριστικό του θεού, τη χωλότητα του, κάτω από το ένδυμά του, χωρίς όμως να την εξαφανίσει πλήρως, ενώ ο  Παυσανίας αναφέρεται ιδιαίτερα στα γαλάζια μάτια της Αθηνάς.

Στο ναό λατρεύονταν τόσο  ο Ήφαιστος, ως προστάτης της μεταλλουργίας, όσο και η Αθηνά Εργάνη, ως προστάτιδα των χειροτεχνημάτων. Το ότι  ο ναός της Αθηνάς βρίσκεται στον κορυφή του βράχου της Ακροπόλεως ενώ ο ναός του  Ηφαίστου, χαμηλότερα σε ευθεία γραμμή και απέναντι από τον Παρθενώνα όπου υπήρχε το άσβεστον πύρ, μάλλον υποκρύπτει  σημαντικό συμβολισμό.  

Η Αθηνά, η θεά της σοφίας, θεωρούνταν από τους αρχαίους Έλληνες ανάμεσα στις άλλες ιδιότητες της, και ως η προστάτιδα των τεχνιτών και χειροτεχνών (ξυλουργών, κεραμοποιών και των μεταλλουργών –μαζί με τον Ήφαιστο), γι’ αυτό και την αποκαλούσαν Εργάνη (η εργατική). Ειδικότερα για τη μεταλλουργία, μοιραζόταν τα καθήκοντά της με τον Ήφαιστο, ο οποίος ήταν αριστοτέχνης στις κατασκευές αντικειμένων, όπλων, αλλά και κοσμημάτων. Ο Πλάτων στους Νόμους 920d αναφέρει σχετικά:

«Η τάξη των τεχνιτών, που βοήθησαν με την τέχνη και την επιδεξιότητα τους να γίνει η πόλη μας όμορφη, θα είναι αφιερωμένη στην Αθηνά και τον Ήφαιστο».

Το προφανές είναι πως σε πρώτη ανάλυση ο  Ήφαιστος αντιπροσωπεύει την  ύλη [1],  ενώ η Αθηνά το πνεύμα [2].  

Η σχέση τους όμως δεν σταματά εδώ. Η μυθολογία συνδέει τους δύο θεούς και ως προς τη συμμετοχή του Ηφαίστου στη γέννηση της Αθηνάς. Ως γνωστόν ο Δίας, ο πατέρας της Αθηνάς, όταν η μητέρα της, η Μήτις, ήταν έγκυος, την κατάπιε από φόβο μήπως γεννήσει γιο ισχυρότερο από τον ίδιο. Στη συνέχεια, όμως, ο Δίας άρχισε να έχει τρομερό πονοκέφαλο και ζήτησε από τον Ήφαιστο να τον βοηθήσει. Τότε ο Ήφαιστος άνοιξε το κρανίο του Δία και πετάχτηκε έξω ενήλικη και πάνοπλη η θεά Αθηνά. Η ύλη μετουσιώνεται σε πνεύμα στο ανθρώπινο σώμα..! (Της Γαίας είμαι παις και του έναστρου Ουρανού, το γένος μου ουράνιο). Ο Πλάτων αναφέρει για την σχέση Αθηνάς – Ηφαίστου στον Κριτία 109 c –110 όπου περιγράφει εκτενώς την δράση των δύο θεών και τονίζει :

«Ηφαιστος δε κοινήν και Αθηνά φύσιν έχοντες».

Ο Πρόκλος είναι πιο αποκαλυπτικός. Ο Ήφαιστος είναι υπεύθυνος για τα σώματα, ενώ δεν δρα επί της ψυχής.

«Οτι λοιπόν ανήκει στην δημιουργική σειρά και όχι στην ζωογονική ή στην συνεκτική ή σε κάποια άλλη, το δηλώνουν οι θεολόγοι παρουσιάζοντας τον να δουλεύει τον χαλκό και να κουνάει τα φυσερά και γενικά σαν τεχνίτη των έργων. Οτι είναι δημιουργός των αισθητών και όχι των ψυχικών ή νοερών έργων, και αυτό το δηλώνουν οι ίδιοι. Γιατί η κατασκευή του κατόπτρου και το δούλεμα του χαλκού και η ιδιότητα του κουτσού και όλα τα παρόμοια είναι σύμβολα ότι η δημιουργία του αφορά την περιοχή του αισθητού ...[..]...Πάντα λοιπόν, και γενικά ο Ηφαιστος είναι ερωτευμένος με την Αθηνά, επειδή μιμείται με τα αισθητά έργα τη νοερή της ιδιότητα. Και οι ψυχές που είναι αφιερωμένες στην Αθηνά κυρίως λόγω αυτής της ενέργειας του Ηφαίστου δέχονται τα οχήματα τους από αυτόν και εγκαθίστανται μέσα στα σώματα που λαμβάνουν υπόσταση από τις λογικές αρχές του Ηφαίστου...»
Πρόκλος – Σχόλια στον Τίμαιο Α 142.23/ Α.144.10

Η Αθηνά ήταν παιδαγωγός του Εριχθονίου, γιού του Ηφαίστου*. Ο  Ήφαιστος και η Αθηνά, συμμετείχαν επίσης στη δημιουργία της Πανδώρας, της γυναίκας που πλάστηκε κατ’ απαίτηση του Δία για να εκδικηθεί τον Προμηθέα που έδωσε στους ανθρώπους τη φωτιά. Ο Ήφαιστος έπλασε την Πανδώρα από χώμα και η Αθηνά της έδωσε ζωή και την προίκισε με όλες τις γνώσεις κατασκευής χειροτεχνημάτων που θα την καθιστούσαν ιδανική σύζυγο. Υπήρχε επίσης η  παράδοση πως ο Ήφαιστος  μαζί με την θεά Αθηνά και τον Προμηθέα, βοήθησε να δημιουργηθεί ο πρώτος άνθρωπος από πηλό και φωτιά,  κατ' εικόνα των θεών, εμφυσώντας τους το «Θεϊκό πυρ»...!

 

Οι μυθαγωγικές και μυσταγωγικές προεκτάσεις του θέματος είναι πολλές και δεν είναι δυνατόν να εξαντληθούν σε μία μικρή αναφορά, όπως η παρούσα. Μπορούν όμως να αποτελέσουν έναυσμα για περισσότερη έρευνα επί του θέματος...!

* Όταν η Αθηνά επισκέφτηκε τον αδελφό της Ήφαιστο στο εργαστήριό του, για να του παραγγείλει όπλα, εκείνος ένιωσε  ερωτική έλξη για τη θεά της σοφίας. Αν και χωλός, την πρόλαβε την ώρα που προσπαθούσε να ξεφύγει και να κρυφτεί κάπου (ο τόπος ονομάστηκε Ἡφαιστεῖον). Στη διάρκεια της πάλης μεταξύ τους, η Αθηνά πλήγωσε τον επίδοξο βιαστή με το δόρυ της και το σπέρμα του χύθηκε επάνω στον μηρό της. Αηδιασμένη η Αθηνά σκούπισε αυτό που θεώρησε μίασμα με μαλλί και στη συνέχεια το έριξε στη γη. Και όπως από το σπέρμα του Ουρανού αναδύθηκε από τη θάλασσα η Αφροδίτη, έτσι και από τη Γη, γονιμοποιημένη μ' αυτόν τον τρόπο, γεννήθηκε ένα παιδί. Παρά την απέχθειά της για το συμβάν, η Αθηνά, ατελής μητέρα, περιμάζεψε το παιδί που ονόμασε Εριχθόνιο από το μαλλί, το ἔριον που χρησιμοποίησε για να σκουπιστεί, και τη χθόνα, τη Γη, που το κυοφόρησε· και το μέρος που μεγάλωσε ονομάστηκε Ερέχθειο.

Το ότι ο Εριχθόνιος είχε την μορφή ανθρώπου απο την μέση και πάνω, και την μορφή φιδιού από την μέση και κάτω,  αποτελεί ένα ακόμα σημαντικό αλληγορικό συμβολισμό ..!

 [1/2, σχετικοί σύνδεσμοι].