Γαία, ένας συμβιωτικός υπέροχος πλανήτης σε κίνδυνο.

«Είμαστε μια στιγμή μόνο μέσα στο χρόνο, αλλά το αποτύπωμα μας μένει για πάντα. Είμαστε τα πρόσωπα όλων αυτών που ήρθαν πριν από εμάς. Και τώρα ήρθε η σειρά μας. Μπορούμε να διαλέξουμε να ακολουθήσουμε το δικό μας μονοπάτι ,ή, να ακολουθήσουμε το δρόμο που τόσοι άλλοι ακολούθησαν. Η ζωή δεν είναι ταινία με σενάριο που έχει γραφτεί. Εμείς είμαστε οι σεναριογράφοι. Αυτή είναι η δικιά μας ιστορία».
Γιώργος Βασιλορεΐζης

Η γη μας ένα σπάνιο αυτό οργανωμένο σύστημα,  το οποίο γέννηση και συντηρεί τη ζωή  εντός της για πάρα πολλά εκατομμύρια χρόνια. Ως πλανήτης βρίσκεται σε  τροχιά γύρω από τον Ήλιο, κινούμενη με  μεγάλες ταχύτητες στις παρυφές ενός γαλαξία, ο οποίος με τη σειρά του είναι ένας μόνο γαλαξίας σε ένα σύνολο πολλών γαλαξιών. Η τροχιά της  γης  γύρω από τον ήλιο, είναι σχεδόν κυκλική, ώστε να δέχεται από αυτόν τη βέλτιστη ποσότητα θερμότητας. Δέχεται πολύ λιγότερους αστεροειδείς σε σχέση με τους άλλους πλανήτες, καθώς την προστατεύει σε μεγάλο βαθμό, ο δορυφόρος της, η Σελήνη.

Έχει ιδανικό όγκο και μάζα , έχει πυρήνα σε ρευστή κατάσταση που δημιουργεί το ισχυρό μαγνητικό της πεδίο, μαγνητική ασπίδα της ζωής . Έχει πολύ νερό, μια καταπληκτική ατμόσφαιρα με τη μοναδική προστασία της οζονόσφαιρας . Έχει έναν ιδιαίτερα ευκίνητο φλοιό , και κυρίως έχει αναπτύξει εντός της μία μοναδική βιοποικιλότητα. Ο  μοναδικός μας πλανήτης η Γαία,  διαθέτει  ένα ανόργανο υπόστρωμα, το φλοιό του, πάνω στον οποίο αναπτύσσεται ο αισθητός μας κόσμος και στον οποίο επίσης θεμελιώνουμε τη δική μας ανθρώπινη ζωή, ενώ αντλούμε από αυτόν διάφορες οργανικές και ανόργανες  πρώτες ύλες. 

Η βιόσφαιρα της Γης  αποτελεί την  μοναδική, μέγιστη ζωντανή γεωλογική δύναμη στη Γη (βλέπε θεωρία της Γαίας  του Sir James Lovelock), η οποία κινείται, επεξεργάζεται και ανακυκλώνει δισεκατομμύρια τόνους μάζας κάθε χρόνο. Η ζωή που κυοφορεί εντός της, αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του ανώτερου φλοιού, της επιφάνειάς του κυρίως και της ατμόσφαιρας, συμμετέχει στις γεωλογικές διεργασίες ως ένας ουσιαστικός παράγοντας.

Διανύουμε ήδη 5 εκατομμύρια χρόνια συνεχούς πλανητικής εξέλιξης, την στιγμή που ο «έξυπνος άνθρωπος»,  ο Homo Sapiens, βρίσκεται στον πλανήτη μόλις εδώ και 120.0000 χρόνια. Ο ανθρωπινός πολιτισμός αναπτύχθηκε τα τελευταία, 7.000 χρόνια, ενώ διάγουμε 300 μόλις χρόνια συνεχούς κοινωνικής και πολιτιστικής και επιστημονικής ανάπτυξης,  και τέλος μόλις 150 χρόνια ραγδαίας τεχνολογικής και ηλεκτρονικής επανάστασης. 

Και όμως φαίνεται πως ο πολιτισμός  και η νοοτροπία που αναπτύξαμε όλα αυτά το χρόνια, μπορεί να αποβεί η αχίλλειος πτέρνα μας για την επιβίωση όχι μόνο του ανθρώπινου είδους, αλλά και του πλανήτη ως σύνολο, καθώς τα φυσικά οικοσυστήματα του πλανήτη υποβαθμίζονται σε βαθμό πρωτοφανή στην ανθρώπινη ιστορία. Με βάση τους σημερινούς ρυθμούς κατανάλωσης, η ανθρωπότητα θα χρησιμοποιεί φυσικούς πόρους που θα αντιστοιχούν σε δύο πλανήτες ως το 2050, αν φυσικά αυτοί οι πόροι δεν έχουν εξαντληθεί ως τότε. 

Ο Πλανήτης αντιδρά στην ανθρώπινη καταστροφική νοοτροπία και μανία, οι φυσικές καταστροφές το υποδεικνύουν αυτό. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το υφιστάμενο πολιτισμικό μοντέλο  καλείται  να  δημιουργήσει και να  ικανοποιήσει  τεχνητές  και όχι  ζωτικές ανάγκες, οι  οποίες  απαιτούν  όλο  και  περισσότερη  κατανάλωση, αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις στο περιβάλλον.

Έτσι βιώνουμε την κορύφωση  του Προμηθεϊκού ανθρώπου, όπου εκδηλώνονται  όλες οι αντιφάσεις που κλείνει μέσα του, το υφιστάμενο κοινωνικό, πολιτισμικό,  και επιστημονικό  μοντέλο, το οποίο έχει φέρει σε αδιέξοδο τόσο τον άνθρωπο όσο και το φυσικό περιβάλλον,  απαιτώντας άμεσες και καινοτόμες δράσεις.

Σε συλλογικό επίπεδο είναι αναγκαίο να υπάρξει εγρήγορση, και μία νέα αντίληψη του ανθρώπινου προορισμού,  και των πραγματικών αναγκών του, που δεν θα βασίζεται στις πλασματικές επιθυμίες του ανθρώπου,  για  υπέρ κατανάλωση, για κυριαρχία, για δύναμη. Οι περιβαλλοντολογικές, οικονομικές και πολιτισμικές κρίσεις του 21ου αιώνα, όπως φαίνεται  θα σηματοδοτήσουν  την αρχή μιας μεταβατικής περιόδου, όπου θα πρέπει να κυριαρχήσει η ανάγκη μίας νέας αντίληψης του ανθρώπου, τόσο με τον ίδιο του τον εαυτό, όσο και με την σχέση του με τον φυσικό κόσμο στο σύνολο του.

Το πρόβλημα σε όλες τις εκφάνσεις του είναι συστημικό, και έτσι πρέπει να αντιμετωπίζεται. Η  σύγχρονη επιστήμη και πιο συγκεκριμένα η κβαντική φυσική συναντώντας αρχαίες πεποιθήσεις μας δείχνει το δρόμο. Το « κλειδί»,  είναι η  αναγνώριση της αλληλεπίδρασης του  αλληλοσυνδεόμενου  φυσικού κόσμου στο σύνολό του. «Στο οργανικό όλο, σφαιρικό και μερικό, μέρος και όλο, ενέχονται αμοιβαία και διαπλέκονται», αναφέρει χαρακτηριστικά η Dr. Mae -Wan  Ηο, θυμίζοντας το αρχαίο Εληνικό : «Eν το Παν και δι΄ αυτού το Ππαν και εις αυτό το Παν». [1]

Στο βιβλίο της «Ο συμβιωτικός πλανήτης», η διάσημη βιολόγος Lynn Margulis υποστηρίζει ότι η συμβίωση, δηλαδή το σύνολο των οργανισμών από διαφορετικά είδη που ζουν σε φυσική επαφή μεταξύ τους, έπαιξε κρίσιμο ρόλο στις απαρχές του εξελικτικού νεωτερισμού. Εκτείνοντας την έρευνά της από τις μικρότερες μορφές ζωής, τα βακτήρια, έως τη μεγαλύτερη, την ίδια τη ζωντανή Γη, η Lynn Margulis εξηγεί τη συμβιωτική προέλευση πολλών από τις πιο σημαντικές εξελικτικές καινοτομίες.

Τα κύτταρα εξελίχθηκαν ως συμβιωτικές ενότητες διάφορων ειδών βακτηρίων. Το σεξ (και η αναπόφευκτη συνέπειά του, ο θάνατος) εμφανίσθηκε όταν απέτυχαν οι προσπάθειες για κανιβαλισμό, με αποτέλεσμα τις εποχικές επαναλαμβανόμενες συνενώσεις κάποιων μικροσκοπικών προγόνων μας. Η άγονη στεριά έγινε καταπράσινη μόνο μετά τις συμβιώσεις φυκών και μυκήτων, που εξελίχθηκαν σε φυτά.  Η Γαία, το μεγαλύτερο τέλεια ρυθμισμένο οικοσύστημα στη γήινη επιφάνεια, αποτελεί ένα συμβιωτικό σύστημα, όπως φαίνεται από το Διάστημα.

Το μισό σώμα του ανθρώπου δεν είναι μόνο ανθρώπινο. Δεν είμαστε αυτόνομοι οργανισμοί. Είμαστε συμβιωτικοί οργανισμοί. Συμβιώνουμε με τρισεκατομμύρια μικροοργανισμούς, βακτήρια, μύκητες, πρωτόζωα και ιούς που ζουν στο δέρμα μας, στον πεπτικό μας σωλήνα, στο νευρικό μας σύστημα, στο αναπνευστικό, στο γεννητικό, παντού. Για να καταλάβουμε τα μεγέθη τα  μικρόβια είναι πολλαπλάσια σε αριθμό από τα σωματικά μας κύτταρα, ενώ αριθμούν πάνω από 100.000 διαφορετικά είδη.  Εμείς και τα βακτήρια μας αποτελούμε ένα οικοσύστημα.

Τα μικρόβια βρίσκονται παντού. Στον αέρα, στο έδαφος, στο νερό, πάνω στο δέρμα και τα μαλλιά μας, στο στόμα και το έντερο μας, πάνω και μέσα στις τροφές που καταναλώνουμε. Μετατρέπουν το έδαφος σε εύφορο, καθαρίζουν το περιβάλλον, μεταβάλλουν - συχνά βελτιώνουν - την τροφή μας, σχηματίζουν στο ανθρώπινο σώμα βιταμίνες προς όφελός μας, μερικά μάλιστα μας προστατεύουν από λιγότερο επιθυμητά μικρόβια. 

Τα μικρόβια συχνά θεωρούνται επικίνδυνα, διότι ορισμένα είδη (μικρός όμως αριθμός) μπορούν να προκαλέσουν ασθένειες, να αλλοιώσουν τις τροφές ή να καταστρέψουν πολύτιμα υλικά. Οι περισσότεροι άνθρωποι συνειδητοποιούν την ύπαρξη των μικροβίων μόνο όταν συμβούν παρόμοιες ατυχείς καταστάσεις. Ωστόσο, στο σύνολό τους, αντιπροσωπεύουν έναν συναρπαστικό κόσμο αόρατων, ή μετά βίας ορατών πλασμάτων, τα οποία συμμετέχουν σε όλες τις διαδικασίες που η ζωή πάνω στη Γη διαθέτει την ικανότητα να πραγματοποιεί. Πλάσματα τα οποία έχουν επηρεάσει, και εξακολουθούν να επηρεάζουν, βαθιά τη ζωή μας και το περιβάλλον.

Όλα τα ζώα του πλανήτη μας ζουν συμβιωτικά με έναν τεράστιο αριθμό μικροοργανισμών.  Το 57% του ανθρώπινου σώματος αποτελείται από βακτήρια, ιούς και μύκητες.  Τα μικρόβια είναι η πιο πολυπληθής μορφή ζωής στον πλανήτη μας και κατοικούν σε όλα τα πιθανά (και μερικές φορές απίθανα) οικοσυστήματα.  Το έντερο του ανθρώπου φιλοξενεί πάνω από 100 περίπου τρισεκατομμύρια  μικροοργανισμούς.

Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο άνθρωπος (ή μάλλον δεν είναι κατά πλειοψηφία άνθρωπος) ούτε από γενετική άποψη, αφού στο καθαρά ανθρώπινο γονιδίωμα των περίπου 20.000 γονιδίων θα πρέπει να προστεθεί το μικροβιακό γονιδίωμα, κάτι που ανεβάζει τον αριθμό των γονιδίων στο ανθρώπινο σώμα στα δύο έως 20 εκατομμύρια! [2]

Στην αρχαιότητα, όπως και στην αρχαία Ελληνική αντίληψη, εκλαμβάνεται  ως  Όλον, το οποίο περιέχει τον άνθρωπο και το οποίο εκδηλώνει ευφυΐα και λογική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας τέτοιας οντολογίας, η οποία μάλιστα υποβάλλει και την ανάλογη ηθική θεωρία, είναι η στωική αντίληψη περί φύσης η οποία συνδέεται με την ηθική θεωρία του φυσικού νόμου. 

Σ’ αυτή τη θεωρία των Ελληνιστικών χρόνων η οποία ενσωματώνει την Αριστοτελική τελεολογία, και η οποία απετέλεσε στη συνέχεια τη βάση της χριστιανικής διδασκαλίας, τα επί μέρους όντα εντός της φύσης καταλαμβάνουν συγκεκριμένες ιεραρχημένες θέσεις και κατατείνουν προς συγκεκριμένο τελικό σκοπό ο οποίος είναι προεπιλεγμένος είτε από το Θεό-Δημιουργό, είτε από τις αρχές που διέπουν τη φύση. 

Η αρχή που διέπει τη φύση, σύμφωνα με τη Στωική αντίληψη, είναι ο λόγος ο οποίος καθορίζει όχι μόνον πώς είναι τα πράγματα, αλλά και πώς πρέπει να είναι. (Στη χριστιανική θεολογία ο λόγος ταυτίζεται με το Θεό). Επιβάλλει δηλαδή την τάξη και την αρμονία στην κίνηση των όντων και υπ’ αυτήν την έννοια υπαγορεύει τόσο τους περιγραφικούς νόμους της φύσης -αυτούς που μελετά η επιστήμη - όσο και τους κανόνες της ηθικής. 

Το πρέπει βέβαια σε ό,τι αφορά τα άψυχα όντα εκφυλίζεται στην αναγκαιότητα που επιβάλλει ο φυσικός νόμος και η οποία στα ζώα εκδηλώνεται ως ένστικτο. Δηλαδή τόσο τα υλικά αντικείμενα όσο και τα ζώα υπόκεινται κατ’ ανάγκην στις επιταγές του λόγου που ως προς αυτά είναι μία εξωτερική κοσμική αρχή. Τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά για τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος διαθέτει και ο ίδιος λόγο, μετέχει δηλαδή της ευφυΐας της φύσεως (ή της ουσίας του Θεού, στη χριστιανική διδασκαλία), και ως εκ τούτου είναι σε θέση να αντιληφθεί δια της διανοίας του τόσο πώς έχουν τα πράγματα όσο και πώς πρέπει να έχουν. 

Διαθέτοντας μάλιστα ελεύθερη βούληση, μπορεί να επιλέξει αν θα πράξει το ηθικώς ορθό, αν θα υπακούσει δηλαδή στο φυσικό νόμο. Ό,τι αντίκειται στη φύση, αντίκειται στο λόγο, ό,τι είναι «παρά φύσιν» είναι εν τέλει ανήθικο.

Αυτή η αντίληψη που βλέπει τη φύση ως οργανισμό που πάλλεται από ζωή και διαπνέεται από λογική και ευφυΐα σε όλο το εύρος και την πολυμορφία της, από τα υλικά σώματα μέχρι τα ανώτερα όντα, υποβάλλει μια στάση απέναντι στη φύση που επιβιώνει μέχρι σήμερα. Αντιμετωπίζουμε τη φύση ανθρωπομορφικά και λέμε, π.χ., « φύση τιμωρεί» ή «η φύση εκδικείται». 

Χαρακτηριστικό είναι αυτό που αναφέρεται για τους γερμανούς ξυλοκόπους του 19ου αιώνα οι οποίοι θεωρούσαν σώφρον να εξηγούν στα δέντρα που επρόκειτο να κόψουν το λόγο για την ενέργειά τους αυτή. Ένα άλλο, συναφές, ζήτημα που τίθεται από την κοσμοαντίληψη που περιγράψαμε αφορά τη σχέση ανθρώπου και φύσης. Όταν ο άνθρωπος λογίζεται ως μέρος της φύσης τότε η φύση δεν είναι ανοίκεια, δεν είναι ξένη. Μετέχει και ο άνθρωπος της συνολικής αρμονίας και δεσμεύεται από την κοσμική τάξη. Αυτό υποβάλλει, θα έλεγε κανείς μία ταπεινότητα. 

Από την άλλη μεριά όμως, όταν ο άνθρωπος ξεχωρίζει, σύμφωνα με την ίδια αντίληψη, από όλα τα υπόλοιπα όντα ακριβώς διότι διαθέτει τη διάνοια ή μετέχει του θεϊκού λόγου, δεν είναι δύσκολη η μετάβαση στη θέση ότι η φύση, ο κόσμος ολόκληρος, υποδεέστερος καθώς είναι, βρίσκεται στη διάθεση του ανθρώπου. Μάλιστα, στη χριστιανική διδασκαλία υποστηρίζεται συχνά ότι τα πάντα δημιουργήθηκαν από το Θεό για τον άνθρωπο. Ανεξαρτήτως του κατά πόσον η πρόταση αυτή αποτελεί ορθή ερμηνεία του χριστιανικού δόγματος, πολλοί αναζητούν στη θέση αυτή τις ρίζες για την καταστροφή της φύσης που ακολούθησε.

Η σύνδεση όμως δεν είναι αναγκαία. Όπως ισχυρίζεται και ο John Passmore, στο άρθρο του «Attitudes to Nature» (1975), ακόμα κι αν δεχθούμε ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε για τον άνθρωπο, αυτό δε σημαίνει ότι ο άνθρωπος μπορεί να τον κάνει ό,τι θέλει, αν και εκ του αποτελέσματος κάτι τέτοιο επικράτησε.

Η νεώτερη αντίληψη περί φύσεως, αυτή που συνδέεται με την επιστημονική επανάσταση του 16ου, 17ου και 18ου αιώνα, και φιλοσόφους όπως ο Descartes, βλέπει τη φύση ως μηχανή. Ο Collingwood ονομάζει αυτό το μοντέλο αναγεννησιακό ενώ επικρατέστερος θεωρείται ο χαρακτηρισμός του μοντέρνου. 

Η φύση, σύμφωνα μ’ αυτό το μοντέλο, είναι αδρανής, νεκρή, δεν διαθέτει καμμία ευφυΐα, αποτελείται από στοιχεία τα οποία είναι βασικά ομοειδή και τα οποία μπορούν να υποστούν μαθηματική επεξεργασία. Η φυσική και τα μαθηματικά, με την έμφαση που δίνουν στη μέτρηση και την ποσοτικοποίηση, εξομοιώνουν και ενοποιούν πολλά και διαφορετικά μεταξύ τους φαινόμενα. Δεν μπορούν, ωστόσο, να μετρήσουν φαινόμενα που αφορούν αυτό που ονομάζουμε σήμερα συνείδηση του ανθρώπου. Έτσι ο άνθρωπος, ως πνεύμα πλέον, βρέθηκε απέναντι στη φύση, και στην ίδια του την φύση! [3]

Ως επίλογο παραθέτω την άποψη του Stanislav Grof ( from Beyond the Brain):

 
«Η Δυτική επιστήμη θα έχει σύντομα να αντιμετωπίσει μια ιδεολογική ανατροπή πρωτοφανών διαστάσεων, που θα αλλάξει τις έννοιες της πραγματικότητας και της ανθρώπινης φύσης, θα γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ της αρχαίας σοφίας και της σύγχρονης επιστήμης και θα συμφιλιώσει τις διαφορές μεταξύ της πνευματικότητας της Ανατολής και του δυτικού ρεαλισμού. Στο είδος του κόσμου που έχουμε σήμερα, η μεταμόρφωση της ανθρωπότητας μάλλον είναι η μόνη πραγματική ελπίδα μας για επιβίωση. Πιστεύω ότι είναι ουσιαστικό για το πλανητικό μας μέλλον να αναπτύξουμε τρόπους για να αλλάξουμε τη συνείδηση που δημιούργησε την κρίση στην οποία βρισκόμαστε

1. Πηγή: Απόσπασμα από το βιβλίο του γράφοντος, «Άνθρωπος και Γαία», εκδόσεις Γεωργιάδη 2003.                                                         

2. Πηγή: Απόσπασμα από το βιβλίο : «Ο συμβιωτικός πλανήτης», Margulis, Lynn, Εκδόσεις Κάτοπτρο.                                                            

3. Πηγή:  «Η φύση στην οικολογία», Μ. Μοδινός, Η. Ευθυμιόπουλος (επιμ.), Αθήνα: Εκδόσεις Στοχαστής (1999).